نشریه دانش سلامت و دین

عنوان نشست:
مبحث اول: راهکارهای اسلامی ارتقای عزت‌نفس
در طی 3 نشست با عنوان: سبک زندگی معنوی: عزت نفس

گزیده‌ای از مباحث
عزت‌نفس، از مسائل مهم فردی است که زیربنای بسیاری از رفتارها و حتی افکار انسان است. همچنین، مطالعات نشان می‌دهد که این موضوع یکی از چالش‌های معنوی بیماران به شمار می‌رود. امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) در خصوص نقش عزت‌نفس می‌فرمایند: هر کس نفسش برایش محترم باشد، خواهش‌های نفسانی در نظرش کوچک و پست می‌شود.
عزت‌نفس را باور داشتن به ارزش‌ها و توانایی‌های خود دانسته‌‎اند. فاصله بین خود آرمانی و خودپنداره، عزت‌نفس را شکل می‌دهد.
نکته بسیار مهم، رابطه توکل و عزت‌نفس است. توکل، به معنی به‌کارگیری اسـباب طبیعی برای رسـیدن به اهداف و درعین‌حال، واگذاری نتایج و اثربخشی آن‌ها به خواست و مشیت الهی است؛ اقرار و اعتراف به اینکه همه توانمندی‌های انسان از سوی خداوند است و در فکر و سخنش آن‌ها را به خداوند نسبت دهد. توکل، باعث می‌شود فرد در برابر مشکلات پایداری بیشتری داشته باشد؛ چون می‌داند خدا با اوست و این موجب احساس نیرومندی و قوت قلب می‌شود. رسول مکرم اسلامﷺ می‌فرمایند: «من احبّ ان یکون اقوی النّاس فلیتوکّل علی الله؛ هر کس دوست دارد قوی‌ترین مردم باشد، بر خدا توکل کند».
آیات و روایات فراوانی بر حفظ حرمت خود دلالت دارند که تنها به عناوین و سرفصل‌های روایات بسنده می‌شود. برخی روایات بر شناخت منزلت و ارزش خود دلالت دارند. این روایات، ذیل عناوینی همچون اهمیت خودشناسی، شناخت منزلت خود و حفظ حرمت خود مطرح شده‌اند. همچنین، برخی روایات بر حفظ حرمت دیگران تأکید کرده‌اند؛ مثل‌اینکه در روایات اهل‌بیت÷، از اهانت به دیگران، استهزاء و تمسخر دیگران، لعن و نفرین و سب و دشنام دیگران نهی شده است.
در ادامه، برخی از راهکارهای ارتقای عزت‌نفس مطرح می‌شود:

1. استفاده از عبارت‌های تأییدی
عبارت‌های تأییدی یک روش سـاده و عملی برای اصـلاح پیام‌های قدیمی اسـت که دیگر باید آن‌ها را کنار گذاشت؛ مثلاً به جای «اگر خانواده‌ام از من بیشتر حمایت می‌کردند، وضعیت من بهتر می‌شد»، بهتر است بگوییم: «می‌توانم از عهده‌اش برآیم»؛ «نهایت سعی خود را در این زمینه خواهم کرد»؛ «کمی در این زمینه نگرانم، اما بالاخره باید انجامش بدهم».
2. آموزش حل مسئله
برای حل مسئله باید مراحل زیر را پیمود:
پرسیدن اینکه «چه راه‌حل‌هایی برای حل مسئله وجود دارد؟»؛
استفاده از روش بارش مغزی برای یافتن پاسخ‌های متعدد؛
مرتب کردن پاسخ‌ها بر اساس مفیدترین و بهترین راه‌حل؛
اجرای راهکارها.
3. ایفای نقش
افرادی را که در موقعیت‌های اجتماعی اعتمادبه‌نفس ضــعیفی دارند، می‌توان اعتمادبه‌نفس آن‌ها را با دادن فرصت‌هایی برای نقش بازی کردن و بر عهده گرفتن برخی وظایف و مسئولیت‌ها، بالا برد.
4. ریسک کردن در وظایف
ترس، از احساساتی است که غالباً ما را از کار و کوشش بازمی‌دارد. تا زمانی که ترس در انسان وجود داشته باشد، دستیابی به اعتمادبه‌نفس و نیل به موفقیت امکان‌پذیر نیست. امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) دراین‌باره می‌فرمایند: «منْ هاب خاب؛ هر کس از چیزى بیم داشته باشد از دستیابى بدان محروم گردد».
یک راهکار عملی برای درمان ترس مواجهه با آن است. امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «اذا هبت أمرا فقع فیه فانّ شدّة توقّیه أشدّ من الوقوع فیه؛ هرگاه از انجام کارى بیم دارى، اقدام کن که سختى بیم و هراس از آن، دشوارتر از اقدام و انجام آن است».
5. تصدیق‌های مثبت
تهیه لیستی از موارد من می‌توانم؛
تهیه متنی از موفقیت‌های پیشین و مرور هرروزه آن؛
تصدیق‌های مثبت ضبط‌شده؛
تجسم خلاق (به خاطر آوردن تجارب مثبت گذشته خود و زنده کردن احساس‌های خوب گذشته).
6. تقویت احساس ارزشمندی در خود
 شخصی که در خود احساس ارزش و احترام ندارد، به خود و دیگران بدبین بوده و به‌راحتی حاضر است هر اقدام ناشایستی را انجام دهد. امام هادى× می‌فرمایند: «من هانت علیه نفسه فلا تأمن شرّه؛ کسى که خویشتن را ناچیز و خوار می‌یابد و در باطن از خود احساس پستى و حقارت دارد، از شر او ایمنى نداشته باش».
7. محدود کردن اهداف
یعنی فرد اهدافی را برای خود تعیین کند که دست‌یافتنی باشند. اهداف بلند و دست نایافتنی باعث شکست و ناکامی فرد شده، عزت‌نفس او را تضعیف می‌کند. در دین مبین اسلام از این اهداف با عنوان «امل» یاد شده و به‌طورجدی از آن‌ها نهی شده است.
امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «العاقل یعتمد على عمله و الجاهل یعتمد على امله؛ عاقل به ســعى و کوشــش خود تکیه می‌کند، ولى نادان به آمال و آرزوهاى خویشــتن متّکى است».
8. پذیرش بدون قید و شرط خود
خود را درهرحال دوست داشته باشیم و این دوست داشتن را به امر دیگری وابسته نکنیم. باید بدانیم که ذات ما پاک است و دوست‌داشتنی. آیات حیات‌بخش وحی دراین‌باره می‌فرماید: «و لقدْ کرّمْنا بنى ءادم و ... (اسراء: 70) ما آدمی‌زادگان را گرامى داشتیم ...».
9. توجه داشتن به فرایند عمل به جای نتیجه عمل
برخی از ما همواره به دنبال نتیجه هستیم. اگر به آن رسیدیم خود را پیروز، والا شکست‌خورده می‌دانیم. حال‌آنکه این پندار خطاست. آنچه اهمیت دارد سعی و کوشش ماست. نتیجه هر چه می‌خواهد، بشود. این باور در مجاهدین صدر اسلام به‌خوبی شکل گرفته بود؛ لذا کشتن دشمن یا کشته شدن را هر دو پیروزی می‌دانستند.
10. هماهنگی توقعات با سطح توانمندی‌ها و استعدادها
توجه به ســـطح توانمندی‌ها به ما کمک می‌کند که با توجه به آن‌ها برنامه‌ریزی کرده، کمتر دچار ناکامی و شکست شویم. امیرمؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «من کثر مناه قل رضاه؛ کسی که خواسته‌هایش زیاد شود رضامندی او کاهش می‌یابد».
11. چشاندن طعم موفقیت به خود
هر موفقیتی در واقع، یک گام به سوی عزت‌نفس بیشتر است. بکوشید زمینه‌های موفقیت را برای خود فراهم نمایید. با این کار شــما کمک کرده‌اید تا عزت‌نفستان افزایش پیدا کند.
12. توجه به تفریحات سالم و فعال
سرگرمی‌های مثبت، به شرایط مفرحی گفته می‌شود که شخص در جریان آن‌ها حالتی فعال و پویا دارد. سرگرمی‌های منفی، به تفریح‌هایی اطلاق می‌شود که شــخص در جریان آن‌ها در حالت انفعال به ســر می‌برد؛ تماشای تلویزیون یا خوابیدن، نمونه‌هایی از سرگرمی‌های منفی است.
13. توجه به ظاهر خود
حرمت خود و به‌تبع آن اعتمادبه‌نفس، رابطه‌ای مستقیم با نگرش فرد به چهره و ظاهرش دارد. افرادی که نگرشی منفی به ظاهر خود دارند، در مقایسه با افرادی که این نگرش منفی را ندارند، حرمت خود پایین‌تری دارند. امام صــادق× می‌فرمایند: خداوند زیبایی و آراســتگى را دوســت دارد و نکبت و بدحالی را مکروه دارد و خداوند دوست دارد که وقتى نعمتى به بنده‌اش ارزانى مى‌کند اثر آن را بر او ببیند، لباسش را تمیز نگه دارد و خود را خوش‌بو سازد و خانه‌اش را سفید و گچ کاری نماید و صحن خانه‌اش را بروبد، حتى آنکه چراغ افروختن پیش از غروب آفتاب فقر را برطرف مى‌کند و بر روزى مى‌افزاید.
14. زندگی در زمان حال
زندگی در گذشته و آینده عزت‌نفس را کاهش می‌دهد. امیرمؤمنان على× می‌فرمایند: افسوس‌هاى گذشته را در دل خود بیدار مکن که تو را از آمادگى پیروزی‌هایی که در پیش دارى بازمی‌دارد. غصّه فرداى نیامده را بر امروز موجودت تحمیل مکن و بار روز حاضرت را بی‌جهت سنگین منما.

مدرس: دکتر رضا مهکام
رئیس انجمن روانشناسی اسلامی و عضو هیئت‌علمی مؤسسه پژوهشی و آموزشی امام خمینی(ره)