نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی رحم جایگزین

امروزه با تغییر سبک زندگی و رشد روزافزون استفاده از تجهیزات و وسایل نوین در زندگی، نرخ ناباروری در سطح جهانی رو به رشد بوده و این رقم در برخی کشورها به 30 درصد نیز رسیده است. مطالعات متعدد در سراسر جهان، میزان شیوع ناباروری را در جوامع مختلف مورد بررسی قرار داده و نتایج متفاوتی گزارش نموده‌اند.  به عنوان مثال، این نرخ در چین 3 درصد و در برخی مناطق انگلیس به 31 درصد نیز می‌رسد(1). البته طبق آمارهای صادره وزارت بهداشت این رقم در ایران حدود 15 درصد می‌باشد(2).
افزایش آلودگی هوا و آلاینده‌های محیطی، استفاده از مواد شیمیایی  و محصولات تراریخنه در غذاها، گازهای بیهوشی، استفاده از مایکروویو، مواد آرایشی نامرغوب، و استفاده از تلفن همراه، گوشی بی سیم و امواج وای فای و چاقی مفرط و استعمال دخانیانت بویژه در بانوان موجبات افزایش نرخ ناباروری در سطح کشور شده است.
اما همزمان با افزایش نرخ ناباروری، شیوه‌های نوین درمان ناباروری شامل (IVF, IFT, ZIFT, ITSCIT TTET, IUI )  به مدد انسان آمده است که هرکدام با روش‌ها و شیوه‌های مختلف خود درصدد حل مشکلات ناباروری زوجین می‌باشد. در رحم جایگزین یا جانشین به دو شیوه، استقرار جنین در رحم بیگانه صورت می‌پذیرد، به طوری که در شیوه اول که رحم جایگزین سنتی یا جزیی نام‌ دارد، تخمک زن حمل‌کننده جنین به همراه اسپرم مرد بیگانه ممزوج شده و نیمی از کروموزوم‌های جنین متعلق به صاحب رحم می‌باشد؛ اما در رحم جایگزین کامل که موضوع مورد بحث ما است، اسپرم مرد و تخمک همسر وی در محیط خارج رحمی ممزوج شده و سپس در رحم جایگزین مستقر می‌گردد. در روش اخیر، لقاح اسپرم و تخمک در محیط آزمایشگاه صورت گرفته و به دلیل عدم وجود رحم، یا عدم توانایی در نگهداری جنین،  امکان رشد جنین در رحم مادر صاحب تخمک نیست و متخصصین اقدام به کشت و باروری جنین در رحم جایگزین می‌نمایند.

جایگزین کامل که موضوع مورد بحث ما است، اسپرم مرد و تخمک همسر وی در محیط خارج رحمی ممزوج شده و سپس در رحم جایگزین مستقر می‌گردد. در  روش  اخیر، لقاح اسپرم و تخمک در محیط آزمایشگاه صورت گرفته و به دلیل عدم وجود رحم، یا عدم توانایی در نگهداری جنین، امکان رشد جنین در رحم مادر صاحب تخمک وجود ندارد. بنابراین متخصصین، اقدام به کشت و باروری جنین در رحم جایگزین می‌نمایند.
فقهای شیعه در این خصوص نظرات مختلف و بعضا متفاوتی بیان نموده‌اند، به طوری که برخی آیات عظام از جمله بروجردی(رحمة‌الله)، خویی(رحمة‌الله)، فاضل لنکرانی(رحمة‌الله)، اردبیلی(رحمة‌الله)، بهجت(رحمة‌الله)، و نوری همدانی(دام‌ظله) قائل بر عدم جواز انتقال جنین یا نطفه به رحم زن بیگانه هستند، در حالی که برخی علمای معاصر با حصول شرایطی حکم جواز انتقال جنین به رحم زن بیگانه داده‌اند.
هرچند استفاده از این نوع فناوری‌ها توانسته بسیاری از مشکلات زوجین را حل نماید، لیکن کودکان متولد شده از رحم جایگزین با مشکلاتی همچون رابطه کودک با صاحب اسپرم یا صاحب تخمک و مادر جایگزین، حرمت نکاح کودک با صاحب اسپرم یا صاحب تخمک و مادر چایگزین، و محرمیت با صاحب اسپرم یا صاحب تخمک و مادر جایگزین و تعلق ارث با افراد فوق الذکر مواجه هستند.
در ادامه، برخی از فتاوای مشترک مراجع عظام تقلید مطرح می‌گردد.

سؤال مشترک از مراجع عظام
اگر نطفه بارور شده زن و شوهر را در رحم زن دیگرى قرار دهند، آیا این عمل جایز است‌؟

آیت الله فاضل لنکرانی(رحمة‌الله): به هیچ وجه جایز نیست(3)

آیت الله تبریزی(رحمة‌الله): عمل مذکور جایز نیست و اجرت هم باطل است(4).

آیت الله صافی گلپایگانی(دام‌ظله) اگر مستلزم هیچ خلافى مانند لمس و نظر حرامى و غیره نباشد فى حد نفسه اشکال ندارد(5)

آیت الله سیستانی(رحمة‌الله): فی حد نفسه اشکال ندارد(6).

آیت الله بهجت(رحمة‌الله): حرام است(7)

آیت الله مکارم شیرازی(دام‌ظله): در صورتی که نطفه زوجین در خارج از رحم تلقیح شود و سپس به رحم زن دیگری‌منتقل گردد، این کار ذاتا شکالی ندارد. ولی با توجه به این که غالباً مستلزم نظر و لمس حرام می باشد جز در موارد ضرورت جایز نیست(8).

آیت الله خامنه‌ای(دام‌ظله): عمل مذکور فى ‏نفسه اشکال ندارد، ولى واجب است از مقدمات حرام مانند لمس و نظر اجتناب شود(9).

منابع:

1-  che y, Cleland j. infertility in shanghai, prevalence, treatment, seeking and impact. J obstet gynaccol, 2002,no.22 (6)

2- جان بابایی، قاسم. معاون درمان، پایگاه خبری- اطلاع‎رسانی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی   http://behdasht.gov.ir/?siteid
3- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله فاضل لنکرانی: fa.tabrizi.org
4- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله تبریزی: fa.tabrizi.org
5- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله صافی گلپایگانی: www.saafi.com-6
6- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله سیستانی: www.sistani.org-7
7- قاسمی، محمد علی. دانشنامه فقه پزشکی، مرکز فقهی ائمه اطهار، جلد دوم، چاپ اول، سال 1395
8- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله مکارم شیرازی: www.makarem.ir-9
9- پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: www.khamenei.ir:

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم