نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی انواع الکل (2)

در شماره پیشین نشریه، در مورد پاکی و نجاست گونه‌های الکل مطالبی گفته شد و آشکار گردید که دیدگاه برخی از علما بر نجاست الکل بوده و همگی بر طهارت الکل‌های پزشکی و سنتی فتوا داده‌اند؛ همچنین الکل پزشکی و صنعتی ماده‌ای مسموم‌کننده بوده و حالت سکرآوری ندارد و به‌عنوان ضدعفونی‌کننده، حلّال و ثابت‏ساز مواد و نمونه‌های آزمایشگاهی در پزشکی نوین نقش بسزایی دارد. امروزه الکل در ساخت داروها، حلّال‌های دارویی، ضدعفونی نمودن پوست و تجهیزات پزشکی، شناسایی بافت‏های سرطانی، ساخت رنگ‌ها و فرآوری اودکلن‌ها نقش بنیادی دارد و از سویی، به‌طور طبیعی نیز الکل به‌اندازه ناچیز در برخی مواد غذایی وجود دارد و گاهی در ساخت یک فرآورده اندکی الکل استفاده می‏شود و یا اینکه در ساخت برخی از شربت‌های دارویی نیاز به کاربرد مقداری الکل هستیم و همواره این پرسش مطرح بوده است که فرمان شرعی کاربرد این مواد خوراکی و نوشیدنی چیست؟ در این مقاله به‌اختصار به بررسی موضوع، از جنبه فقهی می‌پردازیم و با فتاوای برخی از مراجع معاصر دراین‌باره آشنا می‌گردیم (1).

کاربرد داروهای دارای الکل

پرسش: این‌جانب اقدام به ساخت «افشانه اتروپین سولفات» کرده‏ام که الکل نقش بنیادی در ترکیب فرمول دارویی آن دارد، به‌طوری‌که اگر الکل به ترکیب یادشده افزوده نشود، ساخت آن افشانه ممکن نیست و از جهت عملی هم این افشانه ضد گازهای شیمیایی و جنگی اعصاب است که برای محافظت از نیروهای اسلام در برابر آن‌ها کاربرد دارد. آیا از دید شما، کاربرد الکل به ترتیب یادشده در فرآوری داروسازی، شرعاً جایز است؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): اگر الکل مست‌کننده‌ای باشد که در اصل مایع است، حرام و بنا بر احتیاط نجس است؛ ولى کاربرد آن به‌عنوان دارو در هیچ‌یک از حالات ایراد ندارد (2).

پرسش: امروزه از الکل که درواقع مستی آور است برای ساخت بسیاری از داروها به‌خصوص داروهای نوشیدنی، عطرها، به‌ویژه انواع اودکلن‌هایی که از خارج وارد می‏‌شوند، استفاده می‏‌کنند. آیا به افراد آگاه یا جاهل به مسئله، اجازه خریدوفروش و کاربردهای دیگر آن‌ها را می‏‌دهید؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): الکل‏‌هایى که در اصل روشن نیست از گونه‌های مایعات مست‌کننده باشند، محکوم‌به طهارت هستند و خریدوفروش و به‌کارگیری مایعاتى که با آن‌ها آمیخته‌ شده‌اند اشکال ندارد (2).

پرسش: دارویى بنا به دستور پزشک به چهره‌ام می‌زنم که داراى الکل است؛ ولى با دارویى دیگر آمیخته‌شده که قابل‌خوردن نیست، آیا این دارو نجس است؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): اگر مى‌‌دانید الکلى که در آن دارو به‌کاررفته از نوع خوراکى و در اصل مایع و مستی‏‌آور بوده، بنابر احتیاط آن دارو نجس است و اگر نمى‌‌دانید، پاک است(2).

پرسش: کاربرد داروهایی که در آن‌ها، اندکی الکل مخلوط شده است (برای نمونه ده درصد) جایز است؟

 آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): جایز نیست؛ ولی می‌توانید آن را با آب رقیق کنید، به‌اندازه‌ای که نسبت الکل به دو درصد یا کمتر برسد که در این صورت خوردنش مانعی ندارد (3).

احکام استفاده از ماءالشعیر

 آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): فقاع که از جو گرفته مى‏شود و به آن آبجو مى‏گویند، نجس است؛ ولى آبى که به دستور پزشک از جو مى‏گیرند و به آن ماءالشعیر مى‏گویند، پاک است (2).

پرسش: آیا استفاده از ماءالشعیر شرعاً جایز است؟ (با توجه به اینکه این‌گونه ماءالشعیر به‌وسیلة کارخانه‌های ایرانی تولید می‌گردد.)

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): نوشیدنی‏ای که از جو گرفته می‌شود و به آن فقاع می‌گویند، بی‌گمان حرام است و به احتیاط واجب نجس است و این نوشیدنی اغلب سبب مستی نمی‌شود؛ بلکه موجب نشئه است که می‌توان آن را مستی خفیف نامید و گویا منشأ آن پایین بودن نسبت الکل است، پس اگر نوشیدنی مورد پرسش از آغاز بدون الکل ساخته می‌شود که به آن فقاع گفته نشود اشکال ندارد، در غیر این صورت حرام است؛ هرچند پس از فرآوری الکل را از آن جدا کنند (3).

پرسش: آبجویی را که روی بطری آن نوشته‌شده «خالی از الکل است» می‌توان خورد؟

 آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): خوردن آبجو که موجب مستی، هرچند خفیف شود حلال نیست؛ ولی اگر ماءالشعیر باشد که مستی آور نیست، اشکال ندارد (3).

پرسش: ماءالشعیر که دارای الکل پنج‌تا هشت درصد است چه حکمی دارد؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): الکل به‌صورت کم در بسیاری از مواد غذایی ممکن است موجود باشد؛ ولی تا هنگامی‌که به‌طور طبیعی مست‌کننده نباشد و یا زیان آن اثبات نگردد حکم تحریم بر آن جاری نمی‌شود(3).

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): ممکن است به‌طور طبیعی مقدار کمی الکل در برخی مواد غذایی باشد که اگر مست‌کننده نباشد خوردن آن اشکالی ندارد؛ ولی اگر الکل مست‌کننده را به غذایی اضافه کرده باشند، خوردن آن جایز نیست (4).

پرسش: حکم نوشیدن آبجو‌هایی که گویا درصد کمی هم الکل دارند و پزشک نیز آن را برای بیماری‌های کلیه و دفع سنگ کلیه تجویز می‌نماید چیست؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): اگر آشامیدن آن‌ها به مقدار بسیار، موجب مستی حتی در حد خیلی خفیف شود، خوردن آن‌ها مطلقاً حرام است (3).

پرسش: آشامیدن نوشیدنى‌هایى که به نام ماءالشعیر وجود دارد، چه حکمى دارد؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): ماءالشعیر پزشکی پاک است و خوردن آن اشکال ندارد و با آبجو (فقاع) که حرام است فرق دارد (3).

پرسش: درباره خمر و مستی (آن چیز که عقل را ضایع کند) حکم مستقل و روشن تحریم در قرآن آمده و قابل‌قبول است؛ ولی درباره این‌که الکل وارد بدن شود، تحریمی نداریم؛ برای نمونه: ماءالشعیرهایی که در یک لیتر پنج‌تا هشت درصد الکل دارند به‌هیچ‌وجه مسکر نبوده و عقل را ضایع نمی‌کند و در انسان بی‌تعادلی و تغییر حالت ایجاد نمی‌کند. آیا کاربرد این‌گونه نوشیدنی که حکم خمر از آن دریافت نمی‌شود نیز حرام است؟

 آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): الکل به‌طور کم در بسیاری از مواد غذایی ممکن است موجود باشد؛ ولی تا هنگامی‌که به‌طور طبیعی مست‌کننده نباشد و یا زیان آن اثبات نگردد، حکم تحریم بر آن روا نمی‌شود و اثبات این موضوع بر دوش کارشناسان غذایی است (4).

پرسش: نظر به اینکه بیشتر ماء‌الشعیرهاى وارداتى در کارخانه‌هایی فرآوری مى‌‌شوند که در همان خط تولید، گونه‌های نوشیدنى‌هاى الکلى و مسکر نیز فرآوری مى‌‌شود، آیا کاربرد این‌گونه ماءالشعیرها ازلحاظ شرعى ایراد دارد؟

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): در صورتى که یقین به تماس ماء‌الشعیر با موضع نجس داشته باشید، استعمال آن جایز نیست(4).

پرسش: حکم ماء‌الشعیر بدون الکل که در خارج فرآوری مى‌‌شود و اغلب با مقدار بسیار ناچیزى از الکل مثلاً ده درصد تهیه‌شده و مستی آور نبودن آن روشن است چیست؟ اگر اندازه الکل از این هم کمتر باشد چه؟ نیاز به یادآوری است که الکل موجود در این‌گونه آبجو، از بیرون به آن تزریق نشده است؛ ولی هنگام فرایند تخمیر خودبه‌خود ساخته مى‌‌شود و پس‌ازآن تحت‌فشار از آن خارج‌شده و درصد ناچیزى که گفته شد در آن باقى مى‌‌ماند.

آیت‌الله مکارم (دام‌ظله): ماء‌الشعیر گفته‌شده پاک و حلال است (4).

پرسش: من در فرانسه زندگی می‌کنم. سرکه‌های اینجا تا پنج درصد الکل دارد. آیا خوردن آن‌ها مجاز است؟ (شنیده‌ام تا شش‌درصد الکل اشکالی ندارد(

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): درصورتی‌که سبب مستی (هرچند مستی خفیف) نشود اشکالی ندارد (4).

احکام کاربرد برخی مواد غذایی دارای الکل

پرسش: آیا هنگام خرید مواد غذایی، نیاز به تحقیق است که فروشنده یا سازنده غیرمسلمان کالا، آن‌ها را لمس کرده و یا در ساخت آن‌ها الکل بکار برده است یا خیر؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): پرسش و تحقیق لازم نیست(3).

پرسش: اگر خمر و یا الکل به‌وسیله علاجى تبدیل به سرکه شود، آیا آن سرکه پاک و حلال است یا نه؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): معیار، تحقق تبدیل به سرکه است، خواه خودبه‌خود تبدیل شود یا با علاج شیمیایى و مانند آن، همین‌که حقیقت سرکه تحقق پیدا کند، پاک و حلال است (2).

پرسش: شیرینی‌هایی که در پختن آن‌ها از مشروبات الکلی استفاده می‌شود آیا حکم استحاله در مورد آن صدق می‌کند یا خیر؟ درباره غذاهای سرخ‌کردنی که هنگام سرخ شدن به آن مشروب می‌زنند چگونه؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): استفاده از شیرینی و غذای یادشده جایز نیست(3).

پرسش: در برخی از مواد غذایی مانند شیرینی، مقدار کمی الکل بکار رفته است که نقش فرآوری دارد و مستی آور نیست، آیا می‌توان از این مواد غذایی استفاده کرد؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): اگر درصد الکل آن ناچیز باشد (دو درصد یا کمتر) اشکال ندارد (3).

پرسش: روی شیشه خیار شور که از فروشگاه تهیه می‌کنیم، نوشته که از سرکه الکل تهیه‌شده است، آیا می‌توانیم از این خیارشور استفاده کنیم یا خیر؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): اشکال ندارد (3).

پرسش: حکم سرکه‌ای که از شراب تهیه‌شده چیست؟ حکم سایر سرکه‌ها چیست؟ با توجه به اجتناب اهل سنت، با عنوان اینکه درصد الکل آن بالاست؟

آیت‌الله سیستانی(دام‌ظله): استفاده از سرکه اشکال ندارد (3).

پرسش: آیا کاربرد مواد قندی که دارای ماده sugar alcohol یا شکر الکل هستند با توجه به اینکه در بازار فراوان‌اند، جایز است یا خیر؟

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): درصورتی‌که ماده مست‌کننده‌ای نباشد اشکالی ندارد (4).

پرسش: کاربرد غذاها یا مایعاتى که به‌طور طبیعى اندازه بسیار کمى از آن را الکل تشکیل می‌دهد؛ مانند سرکه و یا آبجو بدون الکل، چه حکمى دارد؟

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): هرگاه صدق مشروبات الکلى بر آن نکند اشکالى ندارد (4).

پرسش: در برخی از مواد غذایی مانند شیرینی، مقدار کمی الکل به‌کاررفته که نقش فرآوری دارد و سکرآور [مست‌کننده] نیست، آیا می‌توان از این مواد غذایی استفاده کرد؟

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): جایز است (4).

پرسش: شیرینی‌هایی که در پختن آن‌ها از مشروبات الکلی استفاده می‌شود آیا حکم استحاله در آن مورد صدق

می‌کند یا خیر؟ و در مورد غذاهای سرخ‌کردنی که هنگام سرخ شدن به آن مشروب می‌زنند چگونه؟
آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): استفاده از شیرینی و غذای یادشده جایز نیست (4).

احکام خوردن شکلات دارای الکل

پرسش: حکم خوردن شکلات دارای الکل، ساخت کمپانی بیگانه که گونه و میزان الکل آن روشن نیست چه است؟

آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): جایز نیست (4). 

احکام نوشیدن دوغ کفیر

 پرسش: ماده‏ای است به نام «کفیر» که در صنایع غذایی و داروسازی کاربرد دارد. هنگام تخمیر، پنج یا هشت درصد الکل در ماده به‌دست‌آمده، به وجود می‏آید. این اندازه از الکل هیچ‌گونه مستی در مصرف‌کننده ایجاد نمی‏کند. آیا از نگاه شرع، کاربرد این ماده مانعی دارد یا خیر؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): اگر الکل موجود در ماده به‌دست‌آمده فى‌نفسه مست‌کننده باشد، بنا بر احتیاط نجس و حرام است؛ هرچند به علت کمى آن و مخلوط شدن با ماده به‌دست‌آمده، نسبت به مصرف‌کننده مسکر نباشد؛ ولى اگر شک داشته باشیم که فى‌نفسه مست‌کننده و یا در اصل مایع است، حکم متفاوت مى‏شود (2).

پرسش: با توجه به دوگانگی ایجادشده درباره وجود الکل در دوغ کفیر و همچنین فراگیر شدن استفاده از آن و حتی پرورش قارچ آن در محیط منزل، به‌خصوص از سوی متدینین و ناتوانی مکلفین در شناسایی وجود الکل در آن، از شما درخواست داریم حکم پایانی حلیت و یا حرمت آن را بیان نمایید؟

 آیت‌الله مکارم(دام‌ظله): هرگاه این فرآورده لبنی موجب سکر یا همان مستی (هرچند به‌صورت خفیف) نشود خوردن آن اشکالی ندارد (4). 

کاربرد نوشابه‌های گازدار

پرسش: نوشابه‌‏های موجود در بازار که برخی از آن‌ها مانند کوکاکولا و پپسی کولا و... در داخل ساخته می‏شوند و گفته می‏شود که مواد اصلی آن‌ها از خارج وارد می‏گردد و احتمال دارد از الکل در آن‌ها استفاده‌شده باشد، چه حکمی دارد؟

آیت‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله): پاک و حلال است، مگر این‌که مکلّف، خود یقین حاصل کند که آن‌ها با الکل مست‌کننده‌ای مخلوط‌اند که در اصل مایع است (2).

منابع:

1- آذربادگان، حسین‌علی. مقاله بررسی علمی و فقهی الکل و فراورده‌های آن، مجله فقه و اصول فقه، بهار و تابستان 1381.

2- پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir

3- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی سیستانی www.sistani.org:

4- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم