نشریه دانش سلامت و دین

احادیث پزشکی در بحارالانوار

در شماره هجدهم به معرفی کوتاه «علامه مجلسی» و کتاب شریف «بحارالانوار» پرداختیم.
با آگاهی به اینکه بخش قابل توجهی از احادیث مرتبط با حوزه سلامت در کتاب بحارالانوار ذکر شده‌اند، در این شماره، مروری بر جایگاه این احادیث در بحارالانوار خواهیم داشت.
جلد 59 از مجموعه 110 جلدی بحارالانوار، ابواب طب این کتاب جامع حدیثی را در خود جای داده است که دربرگیرنده 842 حدیث است. احادیث طبی این مجلد بر پایه موضوع‌بندی انجام شده به دست مرحوم علامه مجلسی (رحمة‌الله)، در ذیل ابواب مختلفی ذکر شده‌اند که بیش از چهل باب را دربر می‌گیرند. فهرست این ابواب به شرح زیر است:
باب آخر فی ما ذکره الحکماء و الأطباء فی تشریح البدن و أعضائه
باب نادر فی علة اختلاف صور المخلوقات و علة السودان و الترک و الصقالبة
باب أنه لم سمّی الطبیب طبیبا و ما ورد فی عمل الطبّ و الرجوع إلى الطبیب
باب التداوی بالحرام
باب علاج الحمّى و الیرقان و کثرة الدم و بیان علاماتها
باب الحجامة و الحقنة و السعوط و القی‏ء
باب الحمیة
باب علاج الصداع
باب معالجات العین و الأذن
باب معالجة الجنون و الصرع و الغشی و اختلال الدماغ
باب معالجات علل سائر أجزاء الوجه و الأسنان و الفم
باب علاج دود البطن
باب علاج دخول العلق منافذ البدن
باب علاج ورم الکبد و أوجاع الجوف و الخاصرة
باب علاج البطن و الزحیر و وجع المعدة و برودتها و رخاوتها
باب الدواء لأوجاع الحلق و الرئة و السعال و السلّ
باب الزکام
باب معالجة الریاح الموجعة
باب علاج تقطیر البول و وجع المثانة و الحصاة
باب معالجة أوجاع المفاصل و عرق النسا
باب علاج الجراحات و القروح و علة الجدری
باب الدواء لوجع البطن و الظهر
باب معالجة البواسیر و بعض النوادر
باب ما یدفع البلغم و الرطوبات و الیبوسة و ما یوجب شیئا من ذلک و الفالج
باب دواء البلبلة و کثرة العطش و یبس الفم
باب علاج السموم و لدغ المؤذیات
باب معالجة الوباء
باب دفع الجذام و البرص و البهق و الداء الخبیث
باب الهندباء
باب الشبرم و السنا
باب بزر قطونا
باب البنفسج و الخیری و الزنبق و أدهانها
باب الحبة السوداء
باب العنّاب
باب الحلبة
باب الحرمل و الکندر
باب السعد و الأشنان
باب الهلیلج و الأملج و البلیلج
باب الأدویة المرکّبة الجامعة للفوائد النافعة لکثیر من الأمراض
باب نوادر طبّهم و جوامعها
باب نادر
باب آخر فی الرسالة المذهّبة المعروفة بالذهبیّه.
همچنان که ملاحظه می‏‌شود، ابواب فوق دارای موضوعات گوناگونی است. برخی را می‌توان به تعبیر امروزی، در زمره علوم پایه دانست که مباحثی همچون تشریح اعضای بدن را در برمی‌گیرد. بخشی از احادیث، به معرفی خواص دارویی خوراکی‌ها و داروهای گیاهی می‌پردازد و برخی نیز شیوه‌های درمانی خاص، مانند حجامت را مورد توجه قرار داده است. بسیاری از ابواب طبی بحارالانوار مربوط به احادیثی در زمینه یک بیماری‌ خاص و درمان‌‏های مربوط به آن‌ها از آن جمله، بیماری‌هایی چون وبا، صرع، جنون، زکام و مانند آن و یا بیماری‌های مربوط به یکی از اعضای بدن هستند. برخی ابواب نیز بیشتر درون‌مایه فقهی دارند؛ مانند باب حرمت تداوی با محرمات و باب دیگری نیز به وجه تسمیه طبیب،  وظایف او  و شرایط مراجعه به او اختصاص داده شده است. باب پایانی این کتاب، دربردارنده رهنمودهای طبی منسوب به امام ‏رضا (علیه‌السلام) موسوم به رساله ذهبیه است.

اعتبار منابع ابواب طب بحارالانوار
در شماره هجدهم گفته شد که علامه مجلسی، بحارالانوار را با هدف ثبت و دسته‌بندی روایات و به‌منظور جلوگیری از نابودی آن‌ها پدید آورد تا مانع از بین رفتن میراث حدیثی شیعه و انتقال آن به نسل‌های بعدی باشد. ازاین‌رو، راه پژوهش و ارزیابی این روایات بر پژوهشگران باز است تا از دریای بحار، گوهرهای گران‌بهای روایات معصومان (علیهم‌السلام) را استخراج کنند و بدانند که اخبار و نقل‌‏قول‏‌های ضعیف نیز در این مجموعه ارزشمند یافت می‌شود.
به همین منظور، با رویکرد بر مجلد 59 این کتاب، پژوهشی در زمینه بررسی و تحلیل سندی احادیث ابواب طبی بحارالانوار، توسط آقایان دکتر مهدی مهریزی طرقی و دکتر جواد فتحی اکبرآبادی انجام شده است. پژوهشگران یادشده، منابع بحارالانوار را 38 کتاب می‌دانند که برخی از آن‌ها جزء منابع اهل سنت به شمار می‏روند. یافته‌های این پژوهشگران در سه بخش منابع احادیث پزشکی، اسناد احادیث پزشکی و راویان احادیث پزشکی به‌اختصار بیان می‌شود:

منابع احادیث پزشکی
1. منابع با نویسندگان معروف، مانند الکافی شیخ کلینی با 81 حدیث، مکارم‏الاخلاق حسن بن فضل طبرسی با 67 حدیث، الخصال، عیون اخبارالرضا (علیه‌السلام) ، معانی‌‏الاخبار، ثواب‏‌الاعمال، العقائد و مجالس از شیخ صدوق با 48 حدیث، التهذیب، مجالس ابن‌الشیخ و المصباح از شیخ طوسی با چهار حدیث، مجمع‌البیان علامه طبرسی با یک حدیث، النهایه فی غریب‏‌الحدیث و الاثر از ابن اثیر جزری با ده حدیث، سنن ابی‌داوود سجستانی با دو حدیث.
2. منابع غیر معروف دارای نویسندگان موثق که در انتساب کتب به آنان تردیدی نیست؛ ازجمله طب‌‏النبی مستغفری با 163 حدیث بدون سند، السرائر از ابن ادریس حلی با 99 حدیث، الدعوات و الخرائج از قطب‌الدین راوندی با مجموع 39 حدیث، نوادر الراوندی، ضوء‏الشهاب و قصص‌الانبیاء از فضل‌الله رواندی درمجموع با یازده حدیث، العلل از محمد بن علی الهمدانی با هفت حدیث، الفردوس از ابن شیرویه دیلمی با شش حدیث، قرب‏‌الاسناد از ابی‌جعفر مالک‌‏الحمیری با پنج حدیث، شهاب‏‌الاخبار از محمد بن سلامه القضاعی با سه حدیث، طریق الجنةالباقیه از کفعمی با یک حدیث، رجال الکشی از الکشی با یک حدیث، کشف‏‌الغمه از علی‌بن عیسی الاربلی با یک حدیث.
3. منابع غیر معروفی که یا شخصیت نویسندگان آن‌ها مورد خدشه قرار گرفته یا در انتساب کتاب‌هایشان شک و تردید است؛ مانند طب الائمه از برادران بسطام با 150 حدیث، المحاسن محمد بن خالد برقی با 44 حدیث، دعائم الاسلام از قاضی نعمان با 26 حدیث، فقه‌‏الرضا منسوب به امام‏ رضا (علیه‌السلام) با ده حدیث، تفسیر عیاشی از عیاشی، تفسیر‏الامام از امام‏ حسن عسکری(علیه‌السلام)، المسائل از علی ‌بن جعفر صادق (علیه‌السلام) هر کدام با یک حدیث.

اسناد احادیث پزشکی
احادیث ابواب طب کتاب بحارالانوار از نظر انقطاع و اتصال سندی و کمیت احادیث نیز سه دسته هستند:
1. احادیث محذوف‌‏السند: از مجموع 842 حدیث، 468 حدیث بدون هیچ سندی، به‌طور مستقیم به معصوم نسبت داده شده‌اند. کتاب طب‏‌النبی مستغفری با 163 حدیث، السرائر ابن ادریس با 99 حدیث، مکارم‌‏الاخلاق با 67 حدیث، ادعوات راوندی با 36 حدیث و دعائم‌‏الاسلام تمیمی با 26 حدیث، فاقد سند هستند.
2. احادیث ناقص‌‏السند: از مجموعه کل احادیث پزشکی بحارالانوار، 114 حدیث ناقص‌‏السند هستند که یک یا چند نفر از راویان آن‌ها حذف شده‌اند.
3. احادیث متصل‏‌السند: 260 حدیث از مجموعه احادیث، دارای سند متصل هستند.

راویان احادیث پزشکی
مجموعاً 461 نفر از راویان در سلسله نقل احادیث یادشده نقش دارند که در یکی از پنج گروه زیر قرار می‌گیرند:
1. راویان موثق: 143 نفر هستند که از نظر رجال‌شناسان توثیق شده‌اند.
2. راویان ممدوح: 16 نفر هستند که اگرچه ثقه نیستند؛ ولی مورد مدح صاحبان کتب رجال قرار گرفته‌اند.
3. راویان نامعلوم: 113 نفر از راویان افرادی مجهول و نامشخص هستند.
4. راویان مجهول‌الحال: 143 نفر که اگرچه در کتب رجالی نامشان آمده، ولی ضعف یا وثاقت آن‌ها ذکر نشده است.
5. راویان ضعیف: 45 نفر که با الفاظی همچون ضعیف، مطعون فیه، مضطرب‏الحال، غالی، کذاب، وضاع، فاسد‏المذهب و مانند اینها تضعیف شده‌اند.
نتیجه آنکه، روایات طبی به دلیل ارتباطی که با سلامت جسم و روح دارند، باید مورد اعتبارسنجی قرار گیرند. به نظر می‌رسد عواملی چون ضعف راویان، انقطاع، ارسال و حذف اسناد بسیاری از روایات طبی باعث تضعیف سندی بیش از 95 درصد احادیث طبی بحارالانوار گردیده است و ازاین‌رو، بایسته است افزون بر بررسی سندی، ازلحاظ درون‌مایه‌ای هم مورد بررسی موشکافانه قرار گیرند.

منبع:
مهریزی طرقی، مهدی، فتحی اکبرآبادی، جواد (1396)، بررسی و تحلیل سندی احادیث طبی در بحارالانوار بر اساس مجلد 59. دوفصلنامه علمی‏-پژوهشی حدیث پژوهی، شماره 17، ص 193-214.

نویسنده:

دکتر مرتضی حیدری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم