نشریه دانش سلامت و دین

مقایسه روش ارزش‌گذاری اقتصادی انسان و محاسبه نرخ دیه

دین مبین اسلام، به‌عنوان آخرین و کامل‎ترین دین آسمانی، برای انسان‌‌ها ارزش بسیاری قائل است و بر این اساس خداوند متعال در آیه سیزدهم سوره حجرات می‌فرماید: ﴿إنّ أکْرمکمْ عنْد اللّه أتْقاکمْ﴾؛ همانا گرامی‌ترین شما در نزد خدا باتقواترین شماست. خداوند همه تبعیض‌‏های نژادى، حزبى، قومى، قبیله‌ای، اقلیمى، اقتصادى، فکرى، فرهنگى، اجتماعى و نظامى را مردود می‌شمارد و تنها ملاک برتری را تقوا می‌‏داند؛ ازاین‌روی ارزش انسان‌‌ها در قرآن بر مبنای میزان تقوا سنجیده می‌شود (1).

در حدیثی از امام متقیان امیرمؤمنان (علیه‌السلام) نقل شده است که می‌فرماید: «قیمة کلّ امْرئٍ ما یحْسنه»(2)؛ ارزش هر انسانی به اندازه چیزی است که پسندیده می‌داند و در حدیث دیگری می‌فرماید: «إنّه لیس لأنْفسکم ثمنٌ إلّا الجنّة، فلا تبیعو‌ها إلّا بها»(3)؛ جان‌بهاى شما جز بهشت‏ نیست پس آن را جز به بهشت مفروشید.

از این آیات و احادیث کاملاً آشکار است که نمی‌توان برای انسان قیمتی تعیین کرد؛ ولی از سویی در مراوده‌‏های روزانه نیاز است که برای انجام برخی روابط و مناسبات، قیمت‌گذاری اقتصادی بر انسان صورت پذیرد؛ به‌عبارت‌دیگر از سویی خداوند متعال در سایه تعالیم آسمانی که بر پیامبرش ارسال نموده، تمام روابط و تعاملات انسانی را پیش‌بینی کرده است و باورمند است که هرچند برای نفس انسان هیچ ارزش مادی نمی‌توان در نظر گرفت؛ ولی برای جبران ضرر و زیان و خسارت‌هایی که به فرد در اجتماع وارد می‌شود، محاسبات خاص و دقیقی با عنوان دیه ارائه می‌دهد که انسان را شگفت‌زده می‌نماید، همانا بدیهی است که معیار ارزیابی انسان در اسلام دیه نیست تا تمایز زن و مرد به آن خلاصه شود و نیز معیار دیه در اسلام، ارزش معنوی انسان مقتول نیست؛ بلکه دیه تنها جایگزینی مادی برابر بدن مادی است. در واقع، دیه معادل جسمی انسان است و در آن مهم‌ترین شخصیت‌های اسلامی با ساده‌ترین افراد یکسان‌اند و معیار ارزش همان تقواست که در قرآن به آن تصریح شده است (4)؛ درحالی‌که در ایالت متحده آمریکا، به‌عنوان کشور به‌اصطلاح پیشرفته، روش محاسبه دیه‌های برآمده از مرگ بسیار محرمانه و غیر شفاف بوده و به فراخور نوع جنس، نژاد و موارد دیگر، رقم‌های متفاوتی از دیه را شاهد هستیم و گاه در مواردی ارزش جنین یک سفیدپوست بسیار بیشتر از ارزش یک نوجوان سیاه‌پوست برآورد می‌شود و بر پایه توانمندی فرد در کسب درآمد بیشتر یا وجهه خانوادگی افراد، این رقم متفاوت است (5).

روش محاسبه دیه در اسلام
بر پایه شرع و ماده 297 قانون مجازات اسلامی، دیه نفس انسان مسلمان یکی از امور شش‏گانه است که قاتل در گزینش هر یک از آن‌ها مختار است و تلفیق آن‌ها جایز نیست. این امور عبارت‌اند از: یک‌صد نفر شتر، دویست رأس گاو، هزار رأس گوسفند و یا دویست دست لباس سالم از حله‏های یمن یا هزار دینار مسکوک و غیر مغشوش و یا شش هزار درهم مسکوک سالم و غیر مغشوش که هر درهم به وزن 6/12 نخود نقره هستند (6).

روش‌های محاسبه ارزش‌‌گذاری اقتصادی انسان
 ارزش‌‌گذاری اقتصادی انسان کاربردهای بسیار فراوانی دارد که ازجمله می‌توان در تحلیل بیشتر هزینه - فایده‌های طرح‌ها و پروژه‌های مهم اقتصادی آن را به کار برد؛ برای نمونه مقایسه هزینه احداث بزرگراه تهران- شمال و حفظ جان شمار کسانی که در این مسیر آمدوشد می‌کنند و یا هزینه تغییر خطوط تولید خودروهای ناایمن و حفظ جان هم‌وطنان و هزینه پخش ماسک رایگان و نجات جان هم‌وطنان از ابتلا به بیماری‌هایی همانند کرونا ازجمله نمونه‌هایی است که می‌توان مطرح کرد.

به‌طورمعمول چهار راه برای محاسبه ارزش اقتصادی انسان وجود دارد:
در روش نخست، بهایی که خود فرد حاضر است برای زنده بودن خود پرداخت کند؛ برای نمونه اینکه فردی حاضر باشد با ثمن بخس کلیه یا عضو دیگری از بدنش را بفروشد یا در عبور از عرض بزرگراه، به دلیل صرف پنج دقیقه وقت و طی مسافتی، از پل عابر پیاده استفاده نکند، نشانگر این است که فرد برای جان خویش ارزشی قائل نیست. البته این روش مبهم است؛ چراکه شاید فردی حاضر باشد میلیاردها ریال برای داشتن فرصت دوباره زندگی هزینه نماید، ولی ممکن است که این مقدار پول در تمام مدت زندگی نصیبش نشود.

در روش دوم، بهایی که جامعه برای زنده بودن فرد می‌پردازد. این بها دربرگیرنده تمام هزینه‌های بهداشتی، درمانی، امنیتی، دفاعی، هزینه‌های تولید و توزیع غذا و تمام خرج‌های معطوف به بقای اعضای جامعه است. در برخی کشورها در محاسبات هزینه - فایده تا 10 میلیون یورو نیز برای هر فرد برآورد ارزش اقتصادی می‌نمایند.

در روش سوم، بهایی که اعضای خانواده حاضرند برای زنده بودن فرد بپردازند. هزینه‌ای که پدر، مادر، خواهر و برادر، دایی و خاله، عمو و عمه و دوستان و همکاران حاضرند بپردازند تا فرد زنده بماند. در این مورد، جمع دارایی تمام دوستان و آشنایان رقم بالایی است و توان پرداخت رقم‌های سنگین را دارد که البته این روش نیز کارایی چندانی ندارد و به فراخور توان اقتصادی و اجتماعی افراد متغیر می‌شود و قابل اتکا نیست.

در روش چهارم، معادل میانگین ارزشی است که هر فرد بالغ در تولید ناخالص داخلی یا ملی کشورش ارائه می‌کند. در این روش، تولید ناخالص داخلی کشور به تعداد جمعیت تقسیم شده و میزان ارزش تولید ناخالص داخلی هر فرد برآورد می‌شود (7).

برای نمونه: تولید ناخالص داخلی ایران در سال 2019، 586.104.000.000 دلار (بر پایه گزارش صندوق بین‌المللی پول)(8) معادل 99.637.680.000.000.000 ریال (هر دلار معادل 170.000 ریال) و جمعیت ایران در سال 1398، 83.000.000 نفر بوده (9)؛ بنابراین سهم هر ایرانی در تولید ناخالص داخلی معادل 1.200.000.000 ریال بوده است.
ازاین‌روی می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که نخست، دولت می‌تواند در طرح‌های ملی خود ملاک ارزش جان انسان را معادل 120 میلیون تومان برای هر سال عمر مفید منظور نماید و اگر میانگین سن انسان‌ها با توجه به اینکه میانگین سنی ایران جوان است و نزدیک به 47 درصد جمعیت بین 0 تا 30 سال و 47 درصد جمعیت بین 30 تا 64 سال بوده (9) می‌توان گفت میانگین سال‏های کار هر فرد 20 سال است که در صورت ضرب‌در سهم سرانه تولید ناخالص داخلی، می‌توان به رقم تقریبی 24.000.000.000 ریال رسید.
به عبارتی در محاسبات تحلیل هزینه- فایده، برای نمونه برای محاسبه هزینه پخش رایگان ماسک جهت جلوگیری از گسترش بیماری کرونا و یا هزینه پخش کلاه کاسکت برای موتورسواران و درآمد حفظ جان انسان‌ها، می‌توان از این رقم بهره برد.

منابع:
1. ورزیده، مسعود، «تقوى بزرگ‌ترین ارزش انسانى». http://tadabbor.org آخرین دسترسی 17/03/1399.
2. جعفری، محمدتقی، ارزش انسان به چیست؟ https://article.tebyan.net/ آخرین دسترسی 17/03/1399.
3. http://ahlolbait.com/article. نهج‌البلاغه، حکمت 456. آخرین دسترسی 17/03/1399.
 4. امینیان، مهدی. دیه معیار ارزش‌گذاری انسان. https://basirat.ir/fa/news آخرین دسترسی 17/03/1399.
5. محسن. محسن، دیه زنان در آمریکا جقدر کمتر از مردان است؟ https://virgool.io/@mohsens  آخرین دسترسی 17/03/1399.
6. محمدی، صادق. دیه کامل انسان در مذاهب فقهی اسلام. http://ensani.ir/fa/article، آخرین دسترسی 17/03/1399.
7. سیف، الله مراد، بهای جان آدمیزاد چقدر است؟ https://amseif.ir، آخرین دسترسی 17/03/1399.
8. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_GDP_(nominal  .8)، آخرین دسترسی 6/03/1399.
9. هرم‌های سنی ایران بر اساس سرشماری سال 1395، https://www.amar.org.ir/Portals/0/News/1396/hsi-s95pdf، آخرین دسترسی 6/03/1399.

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم