اعتبارسنجی روایات توصیه به مصرف گوشت

در منابع روایی با تعداد زیادی از احادیث مرتبط با سلامت جسمی مواجه هستیم که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در اسلام و عنایت رسول خداﷺ و ائمه اطهار(علیهم السلام) به این مسئله است. این حجم از روایات نشان می‌دهد که مردم در کنار فراگیری باورها و احکام دینی از معصومان، درزمینهٔ سلامت جسمی نیز از رهنمودهای ایشان بهره می‌بردند. یکی از مسائلی که در روایات مورد توجه و تأکید قرار گرفته مصرف گوشت است. در این پژوهش تلاش شده است گامی در مسیر اعتبارسنجی این روایات برداشته شود. به این منظور، روایات از منابع معتبر همچون الکافی، من لایحضره الفقیه، المحاسن، عیون اخبار الرضا و وسائل الشیعه انتخاب شده است تا از اعتبار منبع برخوردار باشد. در ادامه با تشکیل خانواده حدیثی، ضمن کمک به فهم جامع موضوع روایات، در مواردی که روایات متعدد معتبر با مضمون مشابه یا یک روایت با چند سند معتبر نقل شده به این مسئله توجه داده شده است تا میزان اعتبار آن نشان داده شود. همچنین به مواردی که سند آن‌ها با ضعف مواجه بوده و قرائن پیرامونی به جبران این ضعف کمک ‌کرده، اشاره شده است.
در روایات بر مفید بودن و ضرورت مصرف گوشت تأکید شده است. این روایات را در سه گروه می‌توان دسته‌بندی کرد. گروه نخست، روایاتی است که گوشت را سرور و سرآمد غذاهای دنیا و آخرت دانسته‌اند؛ دسته دوم روایاتی است که ترک آن را بیش از چهل روز نهی کرده‌اند؛ دسته سوم روایاتی که به سیره پیامبر اکرمﷺ در مصرف گوشت اشاره کرده‌اند. در ادامه به برخی از این روایات اشاره می‌شود.

گوشت سرآمد غذاهای دنیا و آخرت
روایت یکم: «عنْه عنْ محمّد بْن عیسى الْیقْطینیّ عنْ أبی محمّدٍ الْأنْصاریّ قال و کان خیْراً عنْ عبْد اللّه بْن سنانٍ قال: سألْت أبا عبْد اللّه(علیه السلام) عنْ سیّد الْإدام فی الدّنْیا و الْآخرة فقال اللّحْم أ ما تسْمع قوْل اللّه تبارک و تعالى و "لحْم طیْرٍ ممّا یشْتهون" (واقعه، 21)»؛ عبدالله بن سنان می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) در مورد سرآمد غذاهای دنیا و آخرت پرسیدم. آن حضرت فرمودند: گوشت. آیا سخن خداوند را نشنیده‌ای که فرمود: و برای آنان از گوشت پرندگان آنچه بخواهند آماده است (برقی، 1371: 2/460).
راویان این روایت عبارت‌اند از: محمد بن عیسی الیقطینی که ازنظر نجاشی امامی مذهب و ثقه است (نجاشی، 1365: 348)، حلی قول او را مقبول دانسته است (حلی، 1411 ق: 141) و کشی در اختیار معرفه الرجال ایشان را ممدوح معرفی می‌کند؛ ابی محمد الانصاری که امامی مذهب و ظاهراً ثقه است (نجاشی، 1365: 218)؛ عبدالله بن سنان که ایشان هم امامی و ثقه است (طوسی، 1373: 291؛ کشی 1401 ق: 710). بر این اساس، روایت فوق صحیح است. مرحوم کلینی روایتی با همین مضمون به سند صحیح در الکافی نقل کرده است (ر.ک: کلینی، 1407 ق: ۶/ ۳۰۸، ح ۱).
روایت دوم: در روایتی موثق آمده است:
حدثنا أبو منصور أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوری بنیسابور قال حدثنا أبو إسحاق إبراهیم بن هارون بن محمد الخوری قال حدثنا جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه الخوری بنیسابور قال حدثنا أحمد بن عبدالله الهروی الشیبانی عن الرضا علی بن موسى(علیه السلام) قال حدثنی أبی موسى بن جعفر(علیه السلام) قال حدثنی أبی جعفر بن محمد(علیه السلام) قال حدثنی أبی محمد بن علی(علیه السلام) قال حدثنی أبی علی بن الحسین(علیه السلام) قال حدثنی أبی الحسین بن علی(علیه السلام) قال حدثنی أبی علی بن أبی طالب(علیه السلام) قال قال رسول اللّهﷺ: "سیّد طعام أهْل الدّنْیا و الْآخرة اللّحْم ثمّ الْأرزّ"؛ پیامبر اکرمﷺ فرمودند: سرور غذاهاى اهل دنیا و آخرت، گوشت و سپس برنج است (صدوق، 1378 ق: ۲/۳۵، ح ۷۹).
دو روایت دیگر با مضمون مشابه در المحاسن (‏2/459-460) نقل شده است که یکی از روایات به دلیل وجود محمد بن علی در سند و دیگری به دلیل مرفوع بودن روایت، ازنظر سندی ضعیف هستند (حلی، 1411 ق: 254)؛ هرچند به دلیل شباهت مضمون این روایات با دو روایت صحیح و موثق پیشین و به استناد قرینه پیرامونی، ضعف سند این روایات جبران می‌شود و می‌توان آن را معتبر تلقی کرد.
روایت سوم: «محمد بن علی بن الحسین فی عیون الأخبار عن أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوزی عن إبراهیم بن هارون بن محمد الخوزی عن جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه عن أحمد بن عبدالله الهروی عن الرضا(علیه السلام) قال: "سیّد الطّعام فی الدّنْیا و الْآخرة اللّحْم ثمّ الْأرزّ"»؛ امام رضا(علیه السلام) فرمودند: سرور غذاها در دنیا و آخرت گوشت و سپس برنج است (حر عاملی، 1411 ق، ۲۵/۲۳، ح ۳۱۰۳۹).

نهی از ترک خوردن گوشت بیش از چهل روز
روایت یکم: در روایتی صحیح السند می‌خوانیم: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ هشام بْن سالمٍ عنْ أبی عبْد اللّه×قال: "اللّحْم ینْبت اللّحْم و منْ ترک اللّحْم أرْبعین یوْماً ساء خلقه"»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: گوشت، گوشت می‌رویاند. هرکس چهل روز آن را ترک کند، بدخوى مى‌شود (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۹، ح ۱).
روایت دوم: در روایت صحیح دیگری آمده است: «و عنْ عدّةٍ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ أحْمد بْن محمّد بْن أبی نصْرٍ عن الْحسیْن بْن خالدٍ قال: "قلْت لأبی الْحسن(علیه السلام) إنّ النّاس یقولون إنّ منْ لمْ یأْکل اللّحْم ثلاثة أیّامٍ ساء خلقه فقال کذبوا و لکنْ منْ لمْ یأْکل اللّحْم أرْبعین یوْماً تغیّر خلقه و بدنه..."»؛ از حسین بن خالد نقل شده است که به امام رضا(علیه السلام) عرض کردم: مردم می‌گویند هرکس سه روز گوشت نخورد، بدخلق می‌شود، فرمودند: دروغ می‌گویند، ولى هرکس چهل روز گوشت نخورد، اخلاق و بدنش تغییر پیدا می‌کند... (حر عاملی، 1409 ق: ۲۵/۴۰، ح ۳۱۱۰۷).
روایت سوم: در وسائل الشیعه آمده است: «محمد بن علی بن الحسین فی عیون الأخبار عن أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوزی عن إبراهیم بن هارون بن محمد الخوزی عن جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه عن أحمد بن عبدالله الهروی عن الرضا(علیه السلام) قال و قال: "علیْکمْ باللّحْم و منْ ترک اللّحْم أرْبعین یوْماً ساء خلقه "»؛ امام رضا(علیه السلام) فرمودند: بر شما باد خوردن گوشت، هرکس چهل روز خوردن گوشت را ترک کند، خلقش بد می‌شود (حر عاملی، 1409 ق: ۲۵/۲۶، ح ۳۱٬۰۵۹). این روایت نیز موثق است.
روایات فراوانی شبیه این مضمون در منابع روایی وجود دارد که به‌منظور اختصار به ذکر روایات یادشده اکتفا شد. برخی از این روایات با سند صحیح و موثق نقل شده‌اند (ر.ک: صدوق، 1378 ق: 2/41، ح 129؛ حر عاملی، 1409 ق: ۲۵/۴۱، ح ۳۱۱۱۰؛ الکافی، ۶/۳۱۱، ح ۴) و برخی به لحاظ سندی ضعیف هستند (ر.ک: صدوق، 1413 ق: 3/351 و 423؛ حر عاملی، 1409 ق: 25/22، ح 3105، 31110 و 31111). البته با در نظر گرفتن روایات متعدد مشابه به‌عنوان خانواده حدیثی که ازنظر سندی صحیح و موثق هستند، ضعف سند این روایات نیز جبران می‌شود. در واقع وجود آن روایات، قرینه پیرامونی اعتبار به شمار می‌آید. این مضمون در المحاسن نیز تکرار شده است (ر.ک: برقی، 1371 ق: 2/256، ح 1800، 1805 و 1807).

سیره رسول خداﷺ در مصرف گوشت
در روایت صحیحی می‌خوانیم: «محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ علیّ بْن الْحکم عن الْحسیْن بْن أبی الْعلاء عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: "کان رسول اللّهﷺ لحماً یحبّ اللّحْم "»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: رسول خداﷺ گوشت بسیار مى‌خورد و گوشت را دوست مى‌داشت (کلینی، 1407 ق: 6/309). در المحاسن نیز این روایت با سند صحیح نقل شده است (ر.ک: برقی، 1371: 2/461). روایات دیگری نیز شبیه به این مضمون در منابع معتبر روایی بیان شده است (ر.ک: کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۸، ح ۲، 4)؛ هرچند این روایات ازنظر سندی ضعیف هستند، ولی به دلیل قرائن پیرامونی (وجود روایات مشابه با سند صحیح) و نقل آن‌ها در منابع معتبر، می‌توان به اعتبار این روایات حکم کرد. نکته قابل توجه اینکه در روایات دیگری به میزان مناسب مصرف گوشت اشاره شده است و برای فهم درست معنی این توصیه، لازم است با تشکیل خانواده حدیثی و در کنار هم قرار دادن روایات دیگر در این حوزه، معنی دقیق آن را استخراج کرد؛ برای نمونه روایاتی وجود دارد که از کثرت خوردن گوشت نهی کرده‌اند. برخی روایات نیز توصیه کرده‌اند که بهتر است مصرف گوشت سه روز یک‌بار باشد که در زمانی دیگر به‌صورت مستقل به آن خواهیم پرداخت.
در جمع‌بندی مباحث فوق می‌توان گفت که مجموع این سه دسته روایت که همه بر لزوم و ضرورت مصرف گوشت دلالت می‌کند و مشتمل بر روایات صحیح السند و موثق متعدد است، اطمینان نسبی ایجاد می‌گردد که ازنظر روایات وجود گوشت در سبد غذایی مفید و ضروری است.
در این نوشتار روایات مرتبط با توصیه به مصرف گوشت اعتبارسنجی شد که ابعاد آن به شرح زیر است:
اعتبار ازنظر منبعی: در این پژوهش روایات از منابع معتبر شیعه انتخاب شده که اعتبار آن مورد اتفاق علماست؛ بر این اساس روایات یادشده از اعتبار منبعی برخوردار هستند.
اعتبار سندی: روایات این پژوهش به لحاظ سندی بر اساس کار ارزشمند نرم‌افزار درایةالنور مورد بررسی قرار گرفته است. در مواردی هم که روایت از منابعی انتخاب شده است که در این نرم‌افزار اعتبارسنجی نشده، با بررسی تک‌تک راویان اعتبار سندی آن احراز شده است.
اعتبار ازنظر دلالی: در مواردی که فهم روایات منوط به در کنار هم قرار گرفتن روایات دیگر و تشکیل خانواده حدیثی بود، توجه داده شده است.
اعتبار ازنظر قرائن پیرامونی: از قرائن پیرامونی در دو جهت استفاده شده است:
- برخی روایات که ازنظر سندی ضعیف بودند با ضمیمه کردن روایات معتبر، ضعف سندی آن‌ها جبران شده است.
- در مواردی که روایت صحیح یا موثقی با چند سند ذکر شده یا چند روایت معتبر ازنظر سندی با مضمون مشابه نقل شده است، توضیح داده شده تا میزان اعتبار روایات نشان داده شود.

منابع:
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏، المحاسن‏، محقق: جلال‌الدین محدث، چاپ دوم،‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
حلی، حسن بن یوسف (1411 ق)، رجال العلامة الحلی، مصحح: محمدصادق بحر العلوم،.
شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏ (1409 ق)؛ وسائل الشیعة، مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام) قم: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام).
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على (‏1378 ق)، عیون أخبار الرضا، محقق/مصحح: مهدى لاجوردى، ‏تهران: جهان‏.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏، من لا یحضره الفقیه‏، محقق: علی‌اکبر غفارى، چاپ دوم‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طوسی، محمد بن حسن (1373)؛ رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
کشی، محمد بن عمر (1404 ق)، اختیار معرفه الرجال، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط –الإسلامیة)، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نجاشی، احمد بن علی (1365)، رجال النجاشی، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم