نقش اهداف در خویشتن‌داری (2)

خویشتن‌داری نقش مهمی در سلامت اجتماعی و معنوی ایفا می‌کند. تقوا، مفهوم نزدیک به خویشتن‌داری در قرآن کریم است. این مفهوم را می‌توان نوعی خاص از خویشتن‌داری دانست که طی آن انسان مؤمن با نیتی الهی برای رسیدن به اهداف متعالی، از اهداف کوتاه‌مدت نفسانی چشم می‌پوشد. این پژوهش به دنبال معرفی سازوکارهای ارتقای خویشتن‌داری از منظر قرآن کریم است و در این راستا به اهداف انسان و نقشی که می‎تواند در خویشتن‌داری ایفا کند، اشاره خواهد شد. اهداف و معیارهای انسان یکی از ارکان خویشتن‌داری به شمار می‌آید. قرآن کریم با بیان نتایج و دستاوردهای خویشتن‌داری مدنظر خود (تقوا) این دستاوردها را به‌عنوان اهداف انسان، پیش پای او می‌گذارد و در واقع این پیام را به انسان منتقل می‌کند که می‌تواند با در نظر گرفتن این اهداف، برای خویشتن‌داری اقدام کند. نکته دیگری که در آیات، پیگیری شده، تکرار و یادآوری مکرر این اهداف است تا انسان را بیش‌ازپیش به ترجیح این اهداف و درنتیجه خویشتن‌داری رهنمون شود. ازجمله راهکارهای دیگر مرتبط با بحث اهداف، توجه دادن به قطعیت رسیدن به اهداف است. بر این اساس در ادامه به این سه عنوان پرداخته می‌شود.
بیان نتایج و دستاوردهای خویشتن‌داری (اهداف)
در قرآن، نتایج و دستاوردهای متعددی برای خویشتن‌داری مدنظر این کتاب آسمانی مطرح شده است. علم به این دستاوردها می‌تواند آن‌ها را به اهداف انسان در ترجیح خویشتن‌داری تبدیل کند؛ به این معنا که انسان برای نیل به آن‌ دستاوردها در مسیر خویشتن‌داری گام بردارد و آن‌ها را به‌عنوان اهداف خود در این مسیر تلقی کند. بیان این دستاوردها به مخاطبان کمک می‌کند متناسب با سطوح و حالات خود، از اهداف منفی یا حتی مثبت کوتاه‌مدت دست بکشند و برای رسیدن به اهداف متعالی اعم از دنیوی و اخری بکوشند. در ادامه به برخی از این نتایج و دستاوردها اشاره می‌شود.

1- نیل به فلاح و رستگاری: در آیات قرآن کریم، تقوا به عنوان یکی از اصول اساسی رسیدن به فلاح معرفی شده است: ﴿ذلک الْکتاب لا ریْب فیه هدىً للْمتّقین * الّذین یؤْمنون بالْغیْب ... أولئک على‏ هدىً منْ ربّهمْ و أولئک هم الْمفْلحون﴾ (بقره، 1-5). اوصافی که در این آیات آمده توصیف متقین است که نشان می‌دهد اساسی‌ترین پایه برای صفات بعدی و رسیدن به فلاح، تقواست. آیات سوره یونس به بیانی دیگر این مسئله را مورد توجه قرار داده و نقش ممتاز تقوا در سعادت دنیا و آخرت را بیان کرده است: ﴿الّذین آمنوا و کانوا یتّقون لهم الْبشْرى‏ فی الْحیاة الدّنْیا و فی الْآخرة... ذلک هو الْفوْز الْعظیم﴾(یونس، 63-64).

2- قدرت تشخیص حق و باطل: قرآن کریم یکی از نتایج تقوا را قدرت تشخیص حق و باطل معرفی کرده است: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا إنْ تتّقوا اللّه یجْعلْ لکمْ فرْقاناً﴾ (انفال، 29).

3- گشایش و آسانی در امور: از دیگر نتایج تقوا، گشایش و آسانی در امور است: ﴿...من یتّق اللّه یجْعل لّه مخْرجًا﴾ (طلاق، 2)، ﴿...منْ یتّق اللّه یجْعلْ له منْ أمْره یسْراً﴾ (طلاق، 4).

4- نعمت و برکت فراوان: اثر ایمان و تقوای اجتماعی که یکی از پایه‌های آن ایمان و تقوای فرد فرد جامعه است، جاری شدن برکات از آسمان و زمین است: ﴿ولوْ أنّ أهْل الْقرا ءامنواْ واتّقوْاْ لفتحْنا علیْهم برکاتٍ مّن السّمآء والأرْض ...﴾ (اعراف، 96). علامه طباطبایی مراد از برکات را انواع نعمت و خیر فراوان دانسته‌اند (طباطبایی، 1390 ق: 8/201).

5- دست یافتن به روزی از جایی که گمان نمی‌رود: خداوند وعده داده است که اگر فردی تقوا پیشه کند، از جایی که گمان نمی‌برد روزی او را عنایت خواهد کرد: ﴿...من یتّق اللّه... یرْزقْه منْ حیْث لا یحْتسب...‏﴾(طلاق، 2-3).

6- پوشاندن و آمرزش گناهان: یکی از آثار ایمان و تقوا، بخشیده شدن گناهان است: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا إنْ تتّقوا اللّه... یکفّرْ عنْکمْ سیّئاتکمْ و یغْفرْ لکمْ و اللّه ذو الْفضْل الْعظیم﴾ (انفال، 29).

7- یاری و حمایت خداوند: خداوند وعده داده است درصورتی‌که مؤمنان صبر و تقوا پیشه کنند، آنان را یاری خواهد کرد: ﴿و إن تصْبرواْ و تتّقواْ لا یضرّکمْ کیْدهمْ شیئاً﴾ (آل‌عمران، 120). شبیه این مضمون در آیه 125 این سوره نیز بیان شده است: ﴿إنْ تصْبروا و تتّقوا... یمْددْکمْ ربّکمْ بخمْسة آلافٍ من الْملائکة مسوّمین﴾.

8- آرامش روانی و امنیت خاطر با رهایی از خوف و حزن: بر پایه آیات قرآن مجید، ایجاد آرامش روانی ازجمله دیگر آثار تقواست: ﴿ألا إنّ أوْلیاء اللّه لا خوْفٌ علیْهمْ و لا همْ یحْزنون الّذین آمنوا و کانوا یتّقون﴾ (یونس، 62-63).

تنوع این اهداف باعث می‌شود: یکم، هرکس متناسب با سطح معرفت و ایمان خود و شرایطی که دارد، از آن استفاده کند؛ دوم، با توجه به اینکه با رعایت تقوا همه این اهداف قابل دستیابی است، فراوانی و تنوع آن باعث انگیزه بیشتر می‌شود. در واقع خویشتن‌داری قرآنی، با چنین دستاوردهای فراوان دنیوی و اخروی همراه است.
یادآوری (تکرار) اهداف
قرآن کریم برای توجه بیشتر به اهداف و درنتیجه التزام بیشتر و ترجیح خویشتن‌داری، به یادآوری و تکرار اهداف پرداخته است. در آیات و سوره‌های مختلف، در بیشتر مواردی که انسان به خویشتن‌داری به‌صورت عام یا به مصداقی از مصادیق خویشتن‌داری دعوت شده است، به اهداف بلندمدتی که باید با در نظر گرفتن آن، از اهداف کوتاه‌مدت صرف‌نظر کرد، اشاره شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که انسان عقلانیتی محدود دارد و در بسیاری موارد، در سنجش و درنتیجه در تصمیمات و اقداماتش، نمی‌خواهد یا نمی‌تواند همه جوانب را چنان‌که هست، بسنجد. در چنین شرایطی، یادآوری مکرر اهداف بلندمدت می‌تواند به انسان کمک کند که انتخابش را بر اساس این اهداف انجام دهد. سراسر آیات قرآن کریم سرشار از نمونه‌هایی برای این ادعاست؛ برای مثال در سوره صف، هنگامی‌که مؤمنان به جهاد دعوت می‌شوند -که مستلزم خویشتن‌داری و عبور از اهداف کوتاه‌مدت بسیاری است- خدای متعال این کار را به‌عنوان تجارتی مطرح می‌کند که دستاوردهایی دارد؛ همانند نجات از عذاب، بخشش گناهان، ورود به باغ‌های بهشتی، خانه‌های پاک و دلپسند اخروی که همان فوز باعظمت است، یاری از سوی خدا و دست یافتن به پیروزی در جنگ: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا هلْ أدلّکمْ على‏ تجارةٍ تنْجیکمْ منْ عذابٍ ألیمٍ تؤْمنون باللّه و رسوله و تجاهدون فی سبیل اللّه بأمْوالکمْ و أنْفسکمْ ذلکمْ خیْرٌ لکمْ إنْ کنْتمْ تعْلمون یغْفرْ لکمْ ذنوبکمْ و یدْخلْکمْ جنّاتٍ تجْری منْ تحْتها الْأنْهار و مساکن طیّبةً فی جنّات عدْنٍ ذلک الْفوْز الْعظیم و أخْرى‏ تحبّونها نصْرٌ من اللّه و فتْحٌ قریبٌ و بشّر الْمؤْمنین﴾ (صف، 10-13). در سوره طلاق نیز برای دعوت به رعایت تقوا در احکام طلاق، اهداف دنیوی و اخروی متعددی مطرح شده است؛ ازجمله راه گشایش و برون‌رفت از مشکلات (طلاق، 2)، روزی بی‌حساب (طلاق، 3)، آسانی در کارها (طلاق، 4)، بخشش گناهان، اجر عظیم (طلاق، 5)، خروج از تاریکی‌ها به‌سوی نور و رزق نیکو (طلاق، 11). در بیشتر آیاتی که به‌صورت مطلق یا به مصداق خاصی از تقوا دعوت شده، دستاوردهای دنیوی و اخروی ملتزم بودن به آن هم مطرح شده است.

قطعیت رسیدن به اهداف
به هر میزان که احتمال دستیابی به اهداف در ذهن انسان قوی‌تر باشد و اطمینان بیشتری وجود داشته باشد که فرد به آن اهداف دست خواهد یافت، انگیزه بیشتری برای خویشتن‌داری وجود خواهد داشت. در اهداف دنیوی همواره درصدی از شکست و ناکامی محتمل است. موانع زیادی وجود دارد که ممکن است فرد با وجود خویشتن‌داری و گذشتن از اهداف کوتاه‌مدت، از هدف بلندمدت نیز محروم بماند و درنهایت به آن دست نیابد، ولی اهدافی که خدای متعال در قرآن کریم مطرح فرموده به‌گونه‌ای است که در صورت رعایت خویشتن‌داری مدنظر قرآن، دسترسی به آن قطعی است؛ به این معنا که وقتی خداوند فرموده است: ﴿إنّ الْمتّقین فی جنّاتٍ و نهر﴾ (قمر، 54) یعنی انسان مؤمن با رعایت تقوا و شرایط لازم، قطعاً به این هدف خواهد رسید؛ درحالی‌که چنین تضمینی قطعی را برای نیل به اهداف مدنظر برای خویشتن‌داری در امور دنیوی نمی‌توان تصور کرد. خدای متعال بارها به این نکته تأکید کرده است که به وعده‌اش عمل خواهد کرد؛ چنان‌که در سوره انعام می‌فرماید: ﴿إنّ ما توعدون لآت‏﴾ (انعام، 134). در واقع این آیه اشاره دارد که با توجه به قدرت بى‏پایان خداوند، روشن است آنچه درزمینهٔ رستاخیز و پاداش و کیفر وعده داده شده است، محقق خواهد شد و کمترین تخلفى در آن نیست‏ (مکارم و همکاران، 1371: 5/447)؛ بر این اساس همه وعده و وعیدهایی که در ازای عمل به تقوا داده شده در صورت رعایت شرایطی که در دین آمده است، محقق خواهد شد. در سوره ذاریات و مرسلات نیز شبیه این مضمون وجود دارد: ﴿إنّما توعدون لصادقٌ﴾ (ذاریات، 5)؛ ﴿إنّما توعدون لواقعٌ﴾ (مرسلات، 7). افزون بر این، صفات خدای متعال مانند قدرت مطلق، فرمان‌‌روایی بر آسمان‌ها و زمین، مالکیت بر همه‌چیز و ... نیز شاهدی بر این مسئله است که خدای سبحان، قادر بر تحقق وعده‌های خویش است. در سوره نجم دراین‌باره آمده است: ﴿و للّه ما فی السّماوات و ما فی الْأرْض لیجْزی الّذین أساؤا بما عملوا و یجْزی الّذین أحْسنوا بالْحسْنى‏﴾ (نجم، 31). در این سوره مالکیت آسمان‌ها و زمین شاهدی بر قدرت خداوند بر عملی ساختن وعده‌های خود است.
بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که قرآن کریم با بیان دستاوردهای متعدد برای خویشتن‌داری مدنظر خود، این امکان را به مخاطبانش می‌دهد که آن‌ها را به‌عنوان اهداف خویشتن‌داری انتخاب کنند. اهداف متنوع دنیوی و اخروی که آیات وحی پیش روی مخاطبان خود می‌گذارد، باعث می‌شود هر فرد متناسب با سطح خود، برای نیل به آن‌ها خویشتن‌داری را ترجیح دهد. در این راستا قرآن کریم با توجه به عقلانیت محدود انسان، این اهداف را مکرر به انسان یادآوری می‌کند تا انسان خویشتن‌داری را ترجیح دهد. همچنین برخی آیات ارتقای خویشتن‌داری را با تذکر به این نکته که نیل به این اهداف قطعی است، پیگیری کرده‌اند.

منابع:

قرآن کریم.

طباطبایى، محمدحسین (1390 ق)، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چاپ دوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.

مکارم شیرازى، ناصر و همکاران (1371)، تفسیر نمونه‏، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم