اتلاف و تسبیب

در نوشتار شماره پیشین از «اتلاف» صحبت کردیم و گفتیم که اتلاف، یعنی از بین بردن مال فردی دیگر بدون اذن و رضایت او. چه عمدی باشد و چه سهوی و اینکه جبران خسارت بر عهده فرد تلف‌کننده است و گفته شد که در اخذ رضایت از بیمار حتماً باید احتمال خطای انسانی پیش‌بینی‌نشده یا... بیان شود و در خصوص آن نیز برائت گرفته شود.

در کنار اتلاف، معمولاً از «تسبیب» سخن به میان می‌آید. تفاوت اتلاف با تسبیب در این است که در اتلاف، فرد مال دیگری را بدون واسطه و به‌طور مستقیم تلف می‌کند که به آن در اصطلاح «مباشر» گفته می‌شود و در این حالت چه فعل شخص عمدی باشد چه غیر عمدی، شخص تلف‌کننده ضامن است، اما «تسبیب» از بین بردن مال دیگری به‌طور غیرمستقیم است (محقق داماد، 1389)؛ یعنی شخص که در اصطلاح «سبب» نامیده می‌شود، مقدماتی را فراهم می‌کند که مال دیگری از بین برود بدون اینکه خودش مستقیماً و مباشرتاً در از بین رفتن آن مال نقشی ایفا کند. پس در تسبیب رابطه بین «فعل شخص» و «تلف شدن مال» بدین‌صورت است که فعل شخص «علت تامه» تلف شدن مال نیست، ولی اگر فعل شخص واقع نمی‌شد، تلف شدن مال نیز اتفاق نمی‌افتاد؛ بنابراین احراز «انتساب خسارت» به فعل شخص ضروری است؛ بدین ترتیب که در امور متعارف اگر بین فعل شخص و وارد شدن آسیب به مال دیگری، یک انسان عاقل و بالغ واسطه نباشد، عرفاً «سبب» به‌عنوان ضامن شناخته می‌شود (المصطفوی، 1429 ق).

اما در صورت اجتماع سبب و مباشر، مباشر ضامن است؛ مگر درصورتی‌که سبب قوی‌‌تر و مؤثرتر از مباشر باشد که در اصطلاح به این حالت «سبب اقوی از مباشر» گفته می‌شود که در این صورت بر اساس قاعده تسبیب، سبب مسئول جبران خسارت خواهد بود.

برای نمونه، اگر پزشکی در نوشتن دستور مصرف دیگوکسین وریدی، به‌جای 0.5 میلی‌گرم، سهواً 5 میلی‌گرم بنویسد و پرستار بخش نیز به غیر عادی‌ بودن مقدار داروی تجویزشده توجه نکند و دارو را برای بیمار تزریق کند و بیمار دچار عارضه شود، پزشک به دلیل خطا در تجویز دارو و آسیب دیدن بیمار مسئول است؛ اما غیر عادی بودن مقدار داروی تجویزشده باید توجه پرستار بخش را جلب می‌کرد و پرستار موظف بود پیش از تزریق دارو، مسئله را با پزشک در میان بگذارد و از صحت‌وسقم تجویز دارو اطمینان حاصل کند؛ بنابراین پزشک تجویزکننده به‌عنوان «سبب» و پرستار بخش به‌عنوان «مباشر» هر دو ضامن جبران خسارت وارد‌شده به بیمار هستند، اما اگر به‌جای پرستار بخش، دانشجوی پزشکی یا دانشجوی پرستاری دارو را با دستور مستقیم پزشک به بیمار تزریق کند، چون به‌‌طور معمول انتظار نمی‌رود که دانشجو با دوز مصرف داروها آشنا باشد، پزشکی که دستور مصرف اشتباه را صادر کرده است به‌عنوان سبب اقوی از مباشر شناخته می‌شود و تمام ضمان بر عهده او خواهد بود.

منابع

محقق داماد، سیدمصطفی (1389)، فقه پزشکی، تهران: حقوقی، ص 107.

المصطفوی، سیدکاظم (1429 ق)، القواعد، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ص 23.

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم