«قاعده سلطنت» و اتونومی بیمار

از قواعد فقهى مشهور، قاعده «سلطنت» است که قاعده «تسلّط» و قاعده «تسلیط» نیز خوانده می‌شود. بر اساس این قاعده هر فرد رشیدی صاحب‌اختیار اموال و دارایی‌‌ها و بدن خود بوده و مجاز است با صلاحدید خود، هر اقدامی با اموال یا بدن خود انجام دهد، مگر اینکه این اقدام از سوی شرع ممنوع اعلام شده باشد. اصل این قاعده درباره اموال و مایملک افراد و مبتنی بر حدیثی از پیامبر اکرمﷺ است: «الناس مسلطون علی اموالهم». افزون بر این حدیث، سیره عقلا و تسالم فقها (که بالاتر از اجماع است) نیز به‌عنوان مدارک این قاعده به شمار می‌آیند (مصطفوی‌نیا، 1429 ق: 136- 139)، اما اضافه شدن «و أنفسهم» به قاعده یادشده، به دلیل اولویت است؛ چراکه مالکیت انسان در برابر اموالش بدین شکل است که وی زمانی مالک چیزی نیست و بعدها مالک می‌شود؛ درحالی‌که در مورد اعضای بدن، انسان از زمانی که خودش را بشناسد و اعمال ارادی انجام دهد، صاحب‌اختیار بدن خود است؛ بنابراین مسلط بودن انسان به بدن خود اولی‌‌تر‌‌ از مسلط بودن او بر اموالش است. همچنین، تسلط انسان بر بدنش امری عقلایی بوده که از سوی شرع منعی برای آن اعلام نشده است (مؤمن قمی، 1415 ق: 163). به‌‌علاوه روایت است که ابابصیر از امام صادق(علیه السلام) درباره دانشی که از پیامبر اسلامﷺ به ائمه (علیهم السلام) منتقل شده است، می‌پرسد و حضرت برای توضیح اینکه همه احکام مورد نیاز، از پیامبر به ائمه رسیده است، نخست از ابابصیر اجازه می‌گیرند و پس از اجازۀ وی، ظاهراً حضرت فشار مختصری به بدن ابابصیر وارد می‌کنند و می‌فرمایند که حتی ارش و دیه این کار هم در آن علم ذکر شده است (کلینی، 1387: 1/ 594). نکتۀ قابل استفاده از این روایت در موضوع بحث، اذن گرفتن امام از یکی از پیروان خود است که این مسئله نشان‌دهندۀ تسلط و صاحب‌اختیار بودن فرد به بدنش است و اینکه پیش از انجام هر اقدامی بر بدن فرد، باید از او اذن و اجازه گرفت.

در اخلاق پزشکی نوین نیز از صاحب‌اختیار بودن افراد تحت عنوان «AUTONOMY» بحث می‌شود که لزوم اخذ رضایت آگاهانه، یعنی آگاهی و رضایت قبلی بیمار از هر اقدام تشخیصی یا درمانی که پرسنل درمانی تصمیم دارند برای بیمار انجام دهند از آن نشأت می‌گیرد.

منابع:

المصطفوی‌نیا، سیدکاظم (1429 ق). القواعد. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

مؤمن قمی، محمد (1415 ق). کلمات سدیده فی مسائل جدیده. قم: مؤسسه نشر اسلامی.

کلینی، محمد بن یعقوب (1387). الکافی. قم: دارالحدیث.

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم