محدوده تأثیر احکام ثانویه

می‌دانیم در شریعت اسلام احکامی داریم که لازم‌الاجرا و همه مکلفان به اجرای آن موظف هستند. همچنین، می‌دانیم گاهی اجرای برخی احکام برای برخی افراد بسیار سخت یا حتی غیرممکن است که بر اساس قواعد فقهی، همچون قاعده لاضرر و قاعده لاحرج و... و به‌عنوان حکم ثانوی، این افراد از شمول آن حکم خاص خارج می‌شوند یا تخفیفی برای آنان در نظر گرفته می‌شود؛ مثل‌اینکه می‌بینیم افراد ناتوان، نشسته (روی زمین یا روی صندلی) نماز می‌خوانند یا سالمندان از روزه‌داری معاف می‌شوند، اما نکته مهمی که گاه از آن غفلت می‌شود این است که: «الضّرورات تتقدّر بقدرها» (المصطفوی، 1429ق)؛ یعنی احکام ثانوی ضروری، محدود به‌اندازه ضرورت‌‌اند؛ به‌عبارت‌دیگر محدوده اعتبار و تأثیرگذاری احکامی که بر اساس ضرورت تعیین می‌شوند تابع آن ضرورت است؛ یعنی اگر زمانی «ضرورت» رفع شد، حکمی که بر اساس آن ضرورت وضع شده نیز رفع می‌شود؛ مثلاً اگر دست بیماری به دلیل جراحی پانسمان شده و پزشک معالج به او گفته باشد که تا سه روز نباید آب به زخم دست برسد، این بیمار حتی اگر غسل بر او واجب شود بر اساس قاعده «دفع ضرر» حق ندارد به زخمش آب برساند؛ بلکه باید جبیره یا تیمم کند، اما با گذشت سه شبانه‌‌روز از جراحی، ضرورت رفع می‌شود و بیمار باید مانند دیگر مکلفان وضو یا غسل را انجام دهد. همچنین، بیماری که به دلیل استئوآرتریت (آرتروز) زانوها، دو زانو نشستن برایش بسیار سخت است همه نمازش را نباید نشسته بخواند؛ بلکه اگر برایش ممکن است دیگر افعال نماز، مانند تکبیرة الاحرام و قرائت و رکوع و... را مانند دیگر مکلفان انجام دهد و تنها تشهد یا سجده یا افعالی که انجام آن‌ها برایش دشوار است روی صندلی بنشیند و انجام دهد. همچنین، کسی که به دلیل ابتلای مکرر به سنگ کلیه از روزه‌داری منع شده است اگر می‌تواند با نوشیدن مایعات زیاد از مغرب تا اذان صبح و تغییر ساعت خواب و بیداری و ساعت کار و در معرض حرارت قرار نگرفتن و حتی بنابر نظر برخی فقها با تزریق سرم (سیستانی، سایت رسمی) می‌تواند جلوی کم آب شدن بدن را بگیرد، حتی‌الامکان باید این اقدامات را انجام دهد و روزه بگیرد؛ چراکه در این صورت ضرورت قابل پیشگیری است و الضرورات تتقدر بقدرها.

منابع:

المصطفوی، سیدمحمدکاظم (1429 ق). القواعد. قم: مؤسسه نشر اسلامی، ص 153.

پرسش و پاسخ: روزه و تزریق آمپول و سرم، https://www.sistani.org/persian/qa/02311/، تاریخ دسترسی: 30/01/1400.

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم