لغو در نظام سلامت

در شماره پیشین، درباره مفهوم «بی‌نتیجه بودن درمان» صحبت و قرار شد به یاری خداوند متعال، به‌صورت خلاصه نتایج بررسی واژه‌های قرآنی که به نظر می‌رسد با این موضوع، قرابتی دارند، ارائه شود. در این نوشتار، نتایج بررسی واژه قرآنی «لغو» تقدیم می‌شود.
ماده «لغو» و یا مشتقات آن در یازده آیه کریمه قرآن کریم به کار رفته است. از بین این آیات کریمه، آیه سوم سوره مبارکه مؤمنون: «والّذین همْ عن اللّغْو معْرضون»، نزدیکی بیشتری با موضوع بی ‎نتیجه گی و مفهوم مورد بحث دارد.
واژه لغو از سه حرف اصلی «ل غ و»، به معنی کلام بی‌فایده و به‌صورت «لغی یلغو» بیان شده است؛ یعنی «کلام بی‌فایده آورد» (قرشی. 1371). برخی اصل (مصدر) آن را «لغوة» (طریحی. 1375؛ محمد بن مکرم، 1419) و برخی اصل آن را «لغی یا لغو» دانسته‌اند (طریحی. 1375). واژه ‎شناسی این لغت در واژه ‎نامه ها، نشان می ‎دهد که معانی متعددی برای این واژه به کار رفته است. آن دسته از معانی که بیش از بقیه به مفهوم بی ‎نتیجه گی پزشکی نزدیک هستند، عبارت‌اند از:
سخن و کار غیرقابل توجه؛
باطل و چیزی که در برابر حق است و پایداری و تحقق ندارد.
سخن و کار غیر سودمند؛
عمل سرگرم‌کننده؛
کلام بی‌فایده و به تعبیر دیگر، هر سخن و کار قبیح و بی‎فایده، سخنی که بی‌ربط و خارج از موضوع باشد؛
انحراف از راه درست؛
نومید شدن؛
چیزی که از رویه و فکر به دست نیامده است.
در نظام سلامت، کارهایی که مصداق هر یک از این معانی باشند، لغو و بی ‎نتیجه خواهند بود و پرهیز از آن‌ها بر بیمار و کارکنان سلامت لازم و ضروری است. به‌طور خلاصه، به موارد و نمونه‌هایی ازاین‌دست اشاره می گردد.
بر اساس مفهوم ‎شناسی اصطلاحی ارائه‌شده تفاسیر درباره واژه «لغو»، می ‎توان گفت که به استناد آن‌ها:
هر کاری که فایده و سود قابل توجهی در آن نیست (و دقیق‌تر آنکه گفته شده است سخن یا عملی که صاحب آن در دنیا از آن سودی نبرد یا به سود آخرت یا هردو منتهی نگردد)، مصداقی از این آیه کریمه خواهد بود. درخواست و انجام اقدامات تشخیصی-درمانی بدون توجیه و استدلال محکم علمی، تجویز داروی تزریقی در جایی که امکان مصرف خوراکی هست، تجویز سرم برای کسی که حال عمومی وی خوب است و می‌تواند از راه دهان مایعات دریافت کند، جراحی‌های صرفاً زیبایی و نه به‌دلیل اختلال قابل اعتنا در ساختار یا کارکرد اندام (مثل جراحی صرفاً زیبایی بینی)، بستری کردن بدون دلیل موجه علمی و ... نمونه‌هایی از این عنوان هستند. بارها گفته شده است در اخلاق پزشکی نوین، رعایت اصل «سودرسانی» و اولویت منافع بیمار، ضروری است. اخلاق پزشکی سکولار با اقدامات گفته‌شده، مخالف است؛ اخلاق پزشکی دینی و اسلامی که جای خود دارد!
هرکاری که باطل باشد نیز مصداق لغو است؛ مثلاً وقتی بررسی‌های گستره و دقیق علمی نشان داد داروهایی که در اوایل بیماری کرونا تجویز می‌شد، اثربخشی ندارد و از فهرست داروهای تجویزی برای این بیماری حذف شد، تجویز آن باطل خواهد بود.
اگر برای اقدام تشخیصی-درمانی که انجام می‌دهیم، هدف مشخصی متصور نباشد؛ کار لغو انجام شده است. می‌پرسیم این درخواست سونوگرافی بر اساس چه شرح‌حالی و به دنبال کدام معاینه و با چه اندیکاسیون علمی است؟ می‌گوید حالا انجام بدهیم، شاید یافته‌ای در آن باشد!
اگر عملکرد ما نشان‌دهنده این باشد که فرد زندگی را جدی نگرفته و آن را سرگرمی و بازیچه پنداشته است، می‌تواند مصداقی از این امر باشد. یکی از مصادیق خطای پزشکی، عدم رعایت نظامت دولتی و قانونی است. کسی که موضوع سلامت را جدی بگیرد، همواره دقت می‌کند تا اقدامات او بر اساس آخرین دستورالعمل‌های علمی و آیین‌نامه‌ها و نظامات دولتی و قوانین باشد.
اقدامات تشخیصی-درمانی بدون اندیکاسیون علمی، مصداق روشنی از کار لغوی است که نیازی به آن نباشد و ضرورت نداشته باشد.
هر اقدام تشخیصی-درمانی که اصول «ضررنرسانی» و یا «سودرسانی» و یا «عدالت» در آن رعایت نشده باشد و یا «اختیار» بیمار نادیده گرفته شده باشد، در آن خیر (خوبی) نخواهد بود و مصداقی از لغو است.

منابع:
ابن منظور محمدبنمکرم، عبدالوهاب امینمحمد، عبیدی، محمدصادق (1419). لسان العرب. بیروت: دارالکتب العلمیه.
الطریحی، فخرالدین بن محمد (1375). مجمع البحرین. تهران: مکتبه المرتضویه.
قرشی سیدعلیاکبر (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

نویسندگان:

دکتر محسن رضائی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علاوم پزشکی قم

دکتر مهرزاد کیانی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

دکتر محسن جوادی

گروه فلسفه، دانشگاه قم

دکتر سعید نظری توکلی

گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران

دکتر محمود عباسی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی