نشریه دانش سلامت و دین

سلامت و بیماری

در این شماره به تأملات فلسفی پیرامون مفاهیم سلامت و بیماری پرداخته می‌شود. در توجیه اهمیت آن باید گفت که اگرچه فلسفه نمی­تواند به درمان بیماری بپردازد، بااین‌حال چنین تأملاتی دست‌کم می­تواند از انتساب نامناسب بیماری به بیمار جلوگیری کند. دو رویکرد طبیعت‌گرایانه و هنجارگرایانه درزمینه مفهوم سلامت و بیماری وجود دارد.

ازنظر طبیعت‌گرایان، بیماری (Disease)  و سلامت(Health)  مفاهیمی توصیفی هستند که می­توان برای تعریف وضعیت عینی و واقعی یا حالت یک شخص به کار برد. این مفاهیم نسبت به ارزش­های شخصی یا اجتماعی فرد کاملاً خنثی هستند، اما ازنظر هنجارگرایان، این مفاهیم به ارزش­های فردی و اجتماعی بستگی دارد. ازاین‌رو، هنجارگرایان برای تعریف حالت یا وضعیت ذهنی یا ساختاری یک شخص، اغلب از اصطلاحاتی مانند بیماری و بهزیستی(Wellbeing) استفاده می­کنند. به‌طورکلی، پزشکان با رویکرد زیست­پزشکی از مفاهیم طبیعت­گرایانه درباره بیماری و سلامت دفاع می­کنند، درحالی‌که پزشکان با رویکرد انسان­گرایانه از مفاهیم هنجارگرا درباره بیماری و بهزیستی حمایت می‌کنند.

در کشورهای صنعتی غرب، مدل زیست‌­پزشکی مسئول مفاهیم غالب بیماری و سلامت در عمل طبابت است. بیماری به‌عنوان بدکارکردی یا از دست دادن بخشی از بدن شناخته می‌شود؛ درحالی‌که سلامت با نبود وضعیت بیماری تعریف می‌شود و اگر بیماری آشکار وجود نداشته باشد یا نیازی به درمان نباشد، فرد سالم است. بنابراین، سلامت یک حالت پیش‌فرض است و در این حالت فرد از خدمات پزشکی استفاده نمی­کند. این تصورات از بیماری و سلامت بی‌گمان در بحران کیفیت مراقبت نقش داشته است. با فرو کاهیدن بیمار به بخشی از بدن، اغلب رنج و نگرانی­های وجودی بیمار نادیده گرفته می­شود و پزشک با رویکرد زیست­پزشکی به آن توجهی نمی­کند.

در رویکرد انسان­گرایانه تلاش می­شود به رنج و نگرانی­های وجودی بیمار، به‌عنوان بخشی از تجربه بیماری، در روند درمان پرداخته شود. در این مدل، سلامت یک حالت پیش‌فرض نیست، بلکه اغلب با توجه به بهزیستی فرد یا Sickness با واژه­های با بار مثبت تعریف می­شود. دغدغه این پزشکان تنها نبود بیماری نیست، بلکه اتخاذ شیوه­ای از زندگی است که ازنظر جسمی و هم ذهنی و نیز ازنظر روحی باعث ارتقاء سلامت فرد شود. افزون بر این، تمایز بین مدل­های زیست­پزشکی و انسان­گرایانه در سلامت

و بیماری ذهن نیز در صورت لزوم، مورد بررسی قرار می­گیرد.

طبق مدل زیست‌­پزشکی، ماهیت بیماری و همچنین سلامت را می‌توان ازنظر مادی و فیزیکی تعریف کرد. به گفته مارشال مارینکر[1] «در مورد بیماری، عینیتی وجود دارد» که پزشکان باید بتوانند آن را ببینند، لمس کنند، بسنجند و حتی ببویند. بیماری، که علت آن را می­توان با تحقیقات علمی و تشخیص بالینی مشخص کرد، حالتی عینی و واقعی است که به یک موجودیت یا حالت مادی یا فیزیکی فروکاهش می­یابد.

این تصور فروکاهنده از بیماری در فرهنگ لغات پزشکی نیز دیده می­شود؛ به‌عنوان‌مثال در بیست و ششمین ویرایش فرهنگ لغت استدمن،[2]، اولین تعریف بیماری چنین است: «وقفه، توقف یا اختلال در کارکردها، سیستم­ها یا اندام­های بدن». حتی بیماری­های ذهنی یا رفتاری به واکنش­های بیوشیمیایی و فیزیولوژیک مغز تقلیل می‌­یابد. به گفته انگل،[3] «جزم زیست‌پزشکی»، مستلزم این است که در همه بیماری­ها، ازجمله بیماری­‌های «ذهنی»، اختلال در مکانیسم‌های فیزیکی اموری زیربنایی تصور شود. این مفهوم بیماری در مدل زیست‌پزشکی غالب است و بر مفهوم سلامت اثر می‌گذارد. همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، سلامت، حتی سلامت ذهنی، تنها یک حالت پیش‌­فرض نشان‌­دهنده نبود بیماری است.

درحالی‌که پزشک با رویکرد زیست‌­پزشکی به حالت بیماری بیمار توجه دارد، پزشک با رویکرد انسان­‌گرایانه با بیماری بیمار و رنج­‌های ناشی از آن ابراز همدردی می‌کند. کاسل براین‌اساس بین بیماری و ناخوشی(Illness) تمایز قائل می‌شود: «بیماری‌­ها ... موجودیت­‌های خاصی هستند که با اختلال در ساختار یا کارکرد هر قسمت، اندام یا سیستم بدن مشخص می‌شوند. ناخوشی‌ها... شخص را به‌عنوان شخص کامل درگیر می­‌کنند و مجموعه‌­ای از اختلال کارکردها، احساسات بدنی و محسوسات بیمار هستند که به‌وسیله آن‌ها افراد خود را ناخوش می‌پندارند». مواجهه پزشکان با بیماری نباید منحصراً به‌عنوان یک موجودیت عینی بلکه با شخص بیمار باشد: «آنچه پزشک به دنبال آن است؛ یعنی موجودیت بیماری، در واقعیت ملموس وجود ندارد؛ بلکه صرفاً یک انتزاع بدون وجود مستقل است. تنها چیزی که پزشک می­تواند روی آن کار کند (پارادوکسی برای علم پزشکی)، فرد بیمار است». در شماره­های آتی، بیشتر به این مباحث پرداخته می‌شود.