نشریه دانش سلامت و دین

شرّ و خیر، بیماری و سلامت

در چهار شماره پیش، درباره مفهوم «بی‌نتیجه بودن درمان» صحبت و قرار شد به یاری خداوند متعال، به‌صورت خلاصه، نتایج بررسی واژه‌های قرآنی که به نظر می‌رسد با این موضوع قرابتی دارند، تقدیم شود.
چهارمین واژه قرآنی که به نظر می‌رسد با موضوع «درمان بی‌نتیجه» قرابت دارد و در آن پایان‌نامه به آن پرداخته شده واژه «شرّ» است.
ماده «شرر» و مشتقات آن، 31 بار در 30 آیه کریمه از آیات قرآن کریم آمده است. شرّ را مقابل خیر (المصطفوی. 1368؛ افرام البستانی (مهیار). 1370)، انحراف از راه حق (المصطفوی. 1368)، غیرحقیقی (المصطفوی. 1368)، بدی و ضرر (قرشی. 1371؛ المصطفوی. 1368) و نیز ترجیح نداشتن (المصطفوی. 1368؛ اصفهانی. 1392) دانسته‌اند.
«شرّ» را مصدر و جمع آن را شرور تعریف کرده‎اند. تعبیر «بالشّرّ» در آیات کریمه 11 سوره مبارکه اسراء و آیه کریمه 35 از سوره مبارکه انبیاء آمده است. با توجه به بخش نخست آیه کریمه که درباره پایان حیات دنیوی انسان سخن می‎گوید و اینکه احادیث روایت‌شده درباره این آیه با مفهوم سلامت و بیماری نزدیک‎تر است، در این نوشتار آیه کریمه 35 از سوره مبارکه انبیاء بررسی می‌گردد.
خداوند متعال در این آیه کریمه فرموده است: «کلّ نفْسٍ ذائقة الْموْت و نبْلوکم بالشّرّ والْخیْر فتْنةً و إلیْنا ترْجعون؛ هر انسانى طعم مرگ را می‌چشد! و شما را با بدی‌ها و خوبی‌ها آزمایش می‌کنیم و سرانجام به‌سوی ما بازگردانده می‌شوید».
در جمع‎بندی نظرات واژه‎نامه‎های قرآنی و تفاسیر قرآن کریم، درباره این واژه می‎توان گفت شرّ چیزی است که:
نقطه مقابل خیر است.
منحرف از راه حقّی که بر اساس آن آفریده شده است.
غیر حقیقی است.
در آن ضرر، اثر بد و فساد وجود دارد.
چیزی که شامل همه‏ بدی‎ها و پستی‎هاست.
هر چیزی که ترجیح ندارد، تمایلی برای اختیار و انتخاب آن نیست و همه از آن روی‎گردان هستند.
از دایره خوبی و رحمت دور شده است.
از راه تکوین و تشریع منحرف و از راه هدایت الهی گمراه شده است.
آفرینش خداوند را دگرگون کرده و فطرت سالم را تغییر داده است.
کاری که برخلاف نظم وجودی و شرعی است.
از راه خوبی و رستگاری و نظم طبیعی که خداوند آن را قرار داده و تقدیر کرده خارج شده است.
ناملایمات زندگی است.
آنچه ناپسند فرد است.
ناگواری و ناسازگاری است
محنت‎های رنگارنگ است.
مصیبت گوناگون است.
بیماری است.
اتلاف مال است.
آزمون و ابتلاست.
ازاین‌رو، در مراکز ارائه خدمات بهداشتی- درمانی نیز هر کاری که به‌گونه‌ای با این شاخصه‎ها تطبیق داشته باشد، مصداقی از شرّ خواهد بود و باید از ارتکاب آن اجتناب کرد؛ مثلاً بر اساس روایت شریفه ذیل این آیه کریمه، مولا علی× از بیماری و فقر با عنوان شرّ یاد کرده است (محمدی ری‌شهری. 1389)؛ به‌عنوان‌مثال وقتی نظم وجودی بارداری به‌گونه‌ای است که در غالب بارداری‌ها، امکان زایمان طبیعی ایمن وجود دارد، شواهد تجربی نشان‌دهنده عوارض زایمان با جراحی رستم‎زاد (Cesarean Section) است (سعیدی و همکاران. 1388؛ ناصح و همکاران. 1389). حتی با این فرض که میان متخصصان درباره برتر بودن زایمان طبیعی یا رستم‎زاد اتفاق‌نظر نیست، انجام جراحی آن به دلیل راحتی پزشک یا حتی درخواست مادر، مصداقی از شرّ خواهد بود.
همان‌گونه که گفته شد، اگر در چیزی یا کاری «ضرر، اثر بد و فساد» وجود داشته باشد، شرّ در نظر گرفته می‎شود. به نظر می‌رسد قطع درمان یا ارائه نکردن درمان بیمار، بی‌آنکه نظر بیمار یا همراهان وی جلب شود، اعتماد بین تیم پزشکی و جامعه را مخدوش می‎کند. این اقدام با این استدلال که «درمان بیهوده است»، می‎تواند موجب ضرر باشد و مانع از رابطه صحیح پزشک و بیمار شود. بنابراین، تصمیم‎گیری یک‎جانبه تیم پزشکی و «بیهوده»، «بی‎فایده» و یا «بی‎نتیجه» بودن درمان، کاری نادرست و مصداقی از واژه شرّ در نظام سلامت است. اگر قرار است چنین تصمیمی درباره یک بیمار گرفته شود، باید بیمار یا خانواده وی در آن تصمیم‌گیری نقشی جدی و اساسی داشته باشند.
گفته شده است که «هر چیزی که ترجیح ندارد، تمایلی برای اختیار و انتخاب آن نیست و همه از آن روی‎گردان هستند»، شرّ در نظر گرفته می‌شود. خوردن سمّ و مواد کشنده، حتی غذای آلوده و یا ناسالم را می‌توان یک مصداق از این مورد دانست. کسی که خودکشی می‌کند خود را وارد این مقوله کرده است. ممکن است گفته شود کسی غذای آلوده نمی‌خورد. این صحیح است، اما اینکه کسی خدای‌ناکرده برای سودجویی، غذایی به مردم بفروشد که می‌داند سالم نیست و یا آلودگی دارد، مصداقی از این شرّ خواهد بود.
مصداق روشن‌تر «در آن ضرر، اثر بد و فساد وجود دارد»، سیگار و قلیان و دیگر دخانیات است. در مقابل، منافع بسیار اندکی که با مصرف دخانیات مرتبط (و نه ناشی از آن) دانسته‌اند، آسیب‌ها و ضررهای بی‌شماری دارد (شریفی و همکاران. 1393).
مانند آن یا بلکه بدتر از آن، مشروبات الکلی است. ازآنجاکه پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) فرموده‌اند: «الخمر جماع‌ الإثْم‌، و امّ‌ الخبائث‌، و مفْتاح‌ الشّرّ» (محمدی ری‌شهری. 1389)، به نظر می‌رسد این پلیدی مصداق «چیزی که شامل همه‌‏ى بدی‎ها و پستی‎ها» و نمونه روشنی از شرّ باشد. از این سخن استنباط می‌شود که این پلیدی نه‌تنها نمونه شرّ است، بلکه خود کلید شرور است. نشانه روشن پلیدی مشروبات الکلی این است که هر کتاب مرجع پزشکی و سلامت در هر رشته تخصصی (سیسیل، هاریسون، شوارتز، دنفورث، ویلیامز، برونر، ...) یک فصل مجزا برای بیماری‌های ناشی از الکل (Alcoholic Disease) دارد. تلاش برای پیشگیری و درمان ابتلا به این پلیدی، ازجمله وظایف اخلاقی نظام سلامت است.
ازاین‌گونه مصداق‌ها در نظام سلامت فراوان است. شما چند مصداق در نظر دارید؟

منابع:
قرآن کریم.
اصفهانی، راغب (1392). معجم المفردات الفاظ القرآن. دارالکاتب العربی.
افرام البستانی، فؤاد (1370). فرهنگ ابجدی الفبائی عربی - فارسی: ترجمه کامل المنجدالابجدی. مترجم رضا مهیار. تهران: اسلامی.
سعیدی، رضا؛ معموری، غلامعلی؛ آیتی، صدیقه؛ رحمانی، شقایق؛ غلامی رباط سنگی، محبوبه (1388). «مقایسه عوارض نوزادی در نوزادان حاصل از سزارین و زایمان طبیعی. مجله دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی سبزوار». سال شانزدهم.  شماره ۲ (پیاپی ۵۲).
شریفی، هومن؛ سیگاری، سپیده؛ صدر، ماکان؛ عبدالهی‌نیا، علی و مسجدی، محمدرضا (1393). «بررسی ارتباط میان مصرف دخانیات و مصرف مواد مخدر: آیا مصرف دخانیات دروازه ورود به مصرف مواد مخدر است؟». نفس، 1(2)، ص 19-24.
قرشی، سیدعلی‌اکبر (1371). قاموس قرآن. تهران: دارالکتب الاسلامیه.
محمدی ریشهری، محمد (1389). میزان الحکمه، جلد 3 و جلد 9. قم: دارالحدیث.
المصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ناصح، نرگس؛ خزاعی، طاهره؛ کیانفر، صدیقه؛ دهقان، رضا؛ یوسفی، سمیه (1389). «شیوع سزارین و علل و عوارض آن در زنان مراجعه‌کننده به بیمارستان ولی‌عصر(عج) بیرجند». مجله مراقبت های نوین. سال هفتم. شماره ۱ (پیاپی ۲۶، بهار و تابستان ۱۳۸۹).

نویسنده‌ها:

دکتر محسن رضایی آدریانی

متخصص اخلاق پزشکی، استادیار، مدیر گروه فلسفه و اخلاق سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم

دکتر مهرزاد کیانی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

دکتر محسن جوادی

گروه فلسفه، دانشگاه قم

دکتر سعید نظری توکلی

گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران

دکتر محمود عباسی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی