نشریه دانش سلامت و دین

نقش توجه به نیاز به خداوند در ارتقای سلامت معنوی

ازجمله سازوکارهای ارتقای سلامت معنوی، توجه به نیاز و وابستگی فرد به خداوند است. اکثریت‌قریب‌به‌اتفاق کارهای انسان، چه کارهای خوب و چه کارهای بد، در راستای برآوردن نیازهایش است. باور به اینکه خداوند تنها مرجع و منبع مطمئن برآورده شدن همه نیازهای انسان است و او ازنظر اصل خلقت، تدبیر امور و نیز ازنظر تأمین نیازمندی‌های اساسی‌اش به خدای متعالی وابسته است، باعث می‌گردد انجام کاری برخلاف هنجارهای الهی برای برآوردن نیاز بی‌معنا شود.
قرآن کریم انسان‌ها را فقر محض و خدای متعالی را غنی مطلق معرفی کرده است: «یا أیّها النّاس أنْتم الْفقراء إلى اللّه و اللّه هو الْغنیّ الْحمید (فاطر: 15)؛ اى مردم، شما (همگى) نیازمند به خدایید؛ تنها خداوند است که بی‌نیاز و شایسته هرگونه حمد و ستایش است!».
 مراد از فقر در این آیه، فقر در اصل وجود و نیازهای دیگر انسان است (آلوسی. 1415 ق: 11/356). جمله «انتم الفقرا» حصر را می‌رساند (طباطبایی. 1417 ق: 17/33؛ ابن عاشور. (بی‌تا). 22/141؛ صادقی تهرانی. 1365: 2/93) و معنی چنین می‌شود که به دلیل شدت فقری که انسان دارد، گویا تنها او فقیر است (طباطبایی. 1417 ق: 17/33؛ آلوسی. 1415 ق: 11/356؛ ابن عاشور. (بی‌تا). 11/356).
 در جمله «الله هو الغنی» نیز حصر وجود دارد؛ یعنی فقط او غنی است. لازمه این حصر، حصر دیگری است و آن اینکه انسان فقط فقر است و چیزی جز فقر نیست و خداوند فقط غنی است و چیزی جز غنا نیست (طباطبایی. 1417 ق: 17/33). «ال» در «الفقراء» و «الغنی»، جنس یا استغراق است و مبالغه در فقر و غنا را می‌رساند (آلوسی. 1415 ق: 11/356؛ ابن عاشور. (بی‌تا). 11/356؛ بیضاوی. 1418 ق: 4/256). براین‌اساس، آیه یادشده دلالت دارد که انسان‌ها فقر محض و خداوند غنی محض است (مکارم شیرازی و دیگران. 1374: 18/220). این علم باعث می‌شود انسان به همنوایی با هنجارهای الهی ترغیب شود.
آیات متعددی بر وابستگی انسان به خداوند تأکید دارد. او انسان را خلق کرده، اندام‌هایش را درست و منظم ساخته، تعدیل کرده و سامان داده است: «الّذی خلقک فسوّاک فعدلک فی أیّ صورةٍ ما شاء رکّبک (انفطار: 7-8)؛ همان خدایى که تو را آفرید و سامان داد و منظّم ساخت، و درهرصورتی که خواست تو را ترکیب کرد». انسان برای تأمین نیازمندی‌های خود به خداوند محتاج است و باید به او مراجعه کند: «اللّه الصّمد» (توحید: 2). صمد به معنی قصد یا قصد همراه اعتماد به یک چیز و صلابت به کار رفته است (فراهیدی. 1409 ق: 7/104؛ ابن فارس. 1404 ق: 3/309؛ ابن سیده. 1421 ق: 8/293). این واژه بر وزن «فعل» به معنی «مفعول» و به معنی سید و بزرگی است که دیگران در نیازهایشان به او مراجعه می‌کنند. با توجه به اینکه در آیه قیدی برای این صفت ذکر نشده است، به این معنا خواهد بود که مرجع و مقصود، در همه نیازها خداوند است؛ یعنی همه موجودات در ذات و صفات و آثارشان محتاج او هستند و او را قصد می‌کنند (راغب اصفهانی. 1412 ق: 492؛ طباطبایی. 1417 ق: 20/224؛ ابن عاشور. (بی‌تا): 30/540؛ آلوسی. 1415 ق: 15/511؛ زمخشری. 1407 ق: 4/818).
انسان در برآوردن نیازهای جسمی‌اش محتاج خداوند است. اوست که چارپایان را آفریده است تا انسان از منافع آن بهره‌مند شود (نحل: 5-8). آب را از آسمان نازل کرده است تا انسان‌ها و گیاهان را سیراب کند (نحل: 10). از برکت همین آب، زراعت، زیتون، خرما، انگور و همه محصولات می‌روید (نحل: 11). شب، روز، خورشید، ماه و ستارگان به امر او در خدمت برآوردن نیازهای انسان قرار گرفته است (نحل: 12). دریا و موجودات داخل آن به اشاره او مسخّر انسان شده و انسان بخشی از نیازهایش را به‌واسطه آن تأمین می‌کند (نحل: 14). کشتی‌ها را بر روی آب شناور ساخته تا انسان از آن بهره ببرد (نحل: 14). کوه‌ها را او در زمین قرار داده است تا زمین را از لرزش بازدارد (نحل: 15). همو نهرها و راه‌ها و ستارگان را قرار داده است تا انسان براى رسیدن به مقاصد خود از آن‌ها استفاده کند (نحل: 15-16).
نیاز انسان به آرامش و اطمینان خاطر نیز تنها در پرتو یاد خدا تأمین می‌شود: «ألا بذکْر اللّه تطْمئنّ الْقلوب» (رعد: 28). کتب لغت اطمینان را به معنی آرامش خاطر دانسته‌اند (راغب. 1412 ق: 524؛ ابن منظور. 1414 ق: 13/268). «القلوب»، جمعی است که با «ال» همراه شده و این عمومیت را می‌رساند (طباطبایی. 1417 ق: 11/355)؛ یعنی همه قلب‌ها با یاد خدا آرامش می‌یابند. طبق قواعد ادبیات عرب، مقدم شدن «بذکر الله» بر «تطمئن» حصر را می‌رساند (طباطبایی. 1417 ق: 11/356). براین‌اساس، قلب تنها با ذکر خداوند آرامش می‌یابد. بنابراین، انسان در تأمین نیاز آرامش به خداوند نیاز دارد و به او وابسته است.
قرآن کریم در تأمین نیازهای امنیت نیز خدای متعالی را به انسان نشان می‌دهد تا به‌عنوان بهترین پناهگاه (ر.ک: طباطبایی. 1417 ق: 20/395-396) به او پناه ببرد: «قلْ أعوذ بربّ الْفلق منْ شرّ ما خلق (فلق: 1-2)؛ بگو: پناه می‌برم به پروردگار سپیده صبح، از شرّ همه آنچه آفریده است». در این آیات، خداوند به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) دستور داده است با صدای رسا اعلام کند که از شر همه موجوداتی که ممکن است شری از آنان متوجه ایشان شود، به خداوند پناه می‌برد. همچنین در سوره مبارک ناس، پیامبر مأمور شده است اعلام کند که در مورد شر وسوسه، تنها ملجأ و پناهگاه خداوند است: «قلْ أعوذ بربّ النّاس ملک النّاس إله النّاس منْ شرّ الْوسْواس الْخنّاس بگو (ناس: 1-4)؛ پناه مى‏برم به پروردگار مردم، به (خدا و) معبود مردم، از شرّ وسوسه‏گر پنهان شونده».
آیات قرآن تأمین نیاز خودشکوفایی را نیز وابسته به خدای متعالی و آموزه‌های وحیانی او می‌داند: «یا أیّها الّذین آمنوا اسْتجیبوا للّه و للرّسول إذا دعاکمْ لما یحْییکمْ... (انفال: 24)؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید! دعوت خدا و پیامبر را اجابت کنید هنگامى که شما را به‌سوی چیزى مى‏خواند که شما را حیات می‌بخشد!». بنابراین، انسان در اصل خلقت و تأمین نیازمندی‌های اساسی خود به خدای متعالی نیازمند است. این سازوکار افزون بر نقش‌آفرینی مستقل خود، نقشی بسزا در تحکیم رابطه عاطفی فرد با خدا نیز می‌تواند داشته باشد. وقتی انسان به کسی نیازمند باشد و او همه نیازهایش را برآورده کند و بین آن‌ها رابطه عاطفی یا زمینه چنین رابطه‌ای وجود داشته باشد، به‌صورت طبیعی این رابطه تقویت خواهد شد.

منابع:
قرآن کریم
ابن سیده، على بن اسماعیل (1421 ق). المحکم و المحیط الأعظم‏. تحقیق/ تصحیح: هنداوى، عبدالحمید. بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ‏.
ابن فارس، احمد بن فارس‏(1404 ق). معجم مقاییس اللغه‏. تحقیق/تصحیح: هارون، عبدالسلام محمد. قم: مکتب الاعلام.
ابن منظور، محمد بن مکرم‏ (1414 ق). لسان العرب‏. چاپ سوم. بیروت: دار صادر.
آلوسی، محمود (1415 ق). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏. تحقیق: عبدالبارى، على. بیروت: دارالکتب العلمیه‏.
بیضاوى، عبدالله بن عمر (1418 ق). أنوار التنزیل و أسرار التأویل‏. تحقیق: عبدالرحمن المرعشلى، محمد ‏. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412 ق). مفردات ألفاظ القرآن‏. بیروت: دار القلم.‏
زمخشری، محمود (1407 ق). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏. چاپ سوم. ‏بیروت: دار الکتاب العربی‏.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409 ق) کتاب العین. چاپ دوم. قم: نشر هجرت‏.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374). تفسیر نمونه‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم