نشریه دانش سلامت و دین

قاعده لاضرر (1)

«قاعده لاضرر» از قواعد فقهی مشهور و دارای کاربرد فقهی و حقوقی گسترده‌ای است. این قاعده از متن روایت گرفته شده است و ‏به همین دلیل آن را «حدیث لاضرر» هم می‌نامند (مصطفوی‌نیا. 1390: 42). چنین نقل شده است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) «لاضرر و لاضرار» را در مورد قضیه سمرة بن جندب فرموده‌اند. داستان این روایت اجمالاً چنین است که فردی به نام سمرة بن جندب در خانه مردى از انصار درخت نخلى داشت و سرزده و بدون اجازه وارد خانه مرد انصارى می‌شد. مرد انصارى از سمرة بن جندب خواست هنگام ورود اجازه بگیرد، ولى سمرة نپذیرفت. انصارى نزد پیامبر رفت و از این قضیه شکایت کرد. پیامبر چند بار از سمرة بن جندب خواست که هنگام ورود اجازه بگیرد، ولى سمرة نپذیرفت. در این هنگام پیامبر به مرد انصارى دستور داد درخت را بکند و فرمودند: «لاضرر و لاضرار» (کلینى. 1407 ق).
فقیهان هر دو مذهب شیعه و سنی این روایت را نقل کرده‌اند و این قاعده را معتبر می‌دانند (ولائی. 1387). فقیهان عظیم‌الشأن شیعه، رساله‌ها و کتاب‌های متعددی در شرح و توضیح این قاعده تألیف کرده‌اند؛ ازجمله شیخ انصاری، شیخ الشریعه اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، امام خمینی و حضرات آیات سیدمحمدباقر صدر، سیستانی، مکارم شیرازی و سبحانی. کثرت تألیفات نشانگر اهمیت و جایگاه خاص این قاعده است. ‏فقیهان شیعه و سنی برداشت‌ها و تفسیرهایی مختلف از روایت دارند، اما شیخ انصاری و محقق خراسانی تنها نقش قاعده لاضرر را «رفع حکم ضرری اولی» ‏می‌دانند، آن‌هم به شرطی که ضرر، اقتضای طبیعت حکم اولیّ نباشد؛ یعنی اگر حکمی برای مکلف موجب ضرر معتنابه و قابل توجه باشد، با در نظر گرفتن شرایطی، می‌تواند به‌وسیله این قاعده تغییر یابد، اما برخی احکام مانند جهاد، حج، خمس، دیه، قصاص و حدّ که به اقتضای طبیعت خود ظاهراً ضرر رسان هستند به‌وسیله این قاعده قابل رفع نیستند؛ چون خدای مهربان با وجود ضرر ظاهری که در این احکام بوده است، مصلحت مکلف را عمل به این احکام دانسته و آن را تشریع کرده است (مصطفوی‌نیا. 1390: 70).
قاعده لاضرر در عالم پزشکی کاربردهای فراوانی دارد؛ ازجمله تیمم بدل از وضو یا بدل از غسل، سقط جنین، پیوند اعضا، ضمان پزشک، حرمت مصرف دخانیات و سوءمصرف مواد مخدر، الزام بیمار مبتلا به بیماری مسری خطرناک به درمان و قرنطینه و استفاده از وسایل پیشگیری‌کننده مانند ماسک که در شماره بعد به برخی از این کاربردها خواهیم پرداخت.

منابع:
کلینى (1407 ق). الکافى. تهران: دار الکتب الإسلامیة. ج ۵. ص ۲۹۲.
مصطفوی‌نیا، سیدکاظم (1390). القواعد الفقهیه. قم: مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر. ج 2. ص 42.
مصطفوی‌نیا، سیدکاظم(1390). القواعد الفقهیه. قم: مرکز المصطفی العالمی للترجمه و النشر. ج 2. ص 70.
ولائی، عیسی (1387). فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول. تهران: نشر نی. ص 253.

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

گروه فلسفه و اخلاق سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم