نشریه دانش سلامت و دین

مفهوم تکاملی سلامت و بیماری

در شماره قبل، نکاتی در خصوص مفهوم سلامت از دیدگاه آمار، ذکر گردید. در این شماره، به مفهوم سلامت و بیماری از منظر تکامل پرداخته می شود.

در دیدگاه تکاملی که توسط زیست‌شناسان تکاملی ارائه می‌شود، روش دیگری برای تعریف شرایط غیر طبیعی و بیماری عرضه می‌شود. طرفداران این رویکرد، رویکرد آماری را برای تعیین اینکه چه چیزی طبیعی است، ناکافی دانسته و معرفت کامل نسبت به مقصود بدن، چگونگی کارکرد آن، به ویژه اینکه چگونه شکل فعلی خود را به دست آورده است را، ضروری می‌دانند. بر این اساس، ساخت و کارکرد بدن، حاصل فرایندهای تکاملی، به‌ویژه سازگاری براساس انتخاب طبیعی در نظر گرفته می‌شود. در طی تکامل یک گونه و همچنین بدن، سازوکارهای پیوسته خاصی تکامل یافته تا از بدن در برابر میکروارگانیسم‌هایی که می‌تواند سلامت آن را به خطر بیندازد و بدین ترتیب باعث افت ظرفیت موجود زنده به خصوص از نظر تولید مثل شود، محافظت نماید.

با توجه به مفهوم تکاملی، بیماری یک مکانیسم سازگاری است. به عبارت‌دیگر، بیماری حاصل سازگاری نامناسب، مثلاً برای رفع میکروارگانیسم‌هایی که باعث آسیب جدی به بدن و یا حتی مرگ می‌شود، در نظر گرفته می شود و به دیگر سخن، نقص در دفاع هنگام مواجهه با یک چالش، منجر به یک بیماری می‌شود. در نتیجه، مکانیسم‌های تکاملی، شکل طبیعی و ماندگاری بدن را موجب می شوند و بیماری، یک انحراف نامطلوب از این حالت طبیعی، در نظر گرفته می‌شود. مفهوم تکاملی بیماری، دارای تأثیرات مهمی برای درک ماهیت بیماری به خصوص از نظر دفاع بدن در برابر شرایط و عوامل تولید بیماری است. قرایندهای تکاملی مانند انتخاب طبیعی، باید سازوکارهایی را شکل دهند که در نهایت، منجر به سود مطلوب بدن شوند، به عنوان مثال، تب، علامت بسیاری از بیماری‌ها است که امروزه اغلب پزشکان، اقدام به درمان آن می‌نمایند. در حالی که، تب، سازوکار سازگاری بدن در برابر عوامل عفونی مانند باکتری‌ها و ویروس‌ها است. با این فرض، تجویز داروهای تب‌بر، ظاهراً با سازوکارهای عادی بدن که در مواجهه با عفونت رخ می‌دهد، ممکن است نتایج نامطلوبی در پی داشته باشد. علاوه بر این، مطالعات صورت گرفته بر روی حیوانات، نشان می‌دهد که در چنین وضعیتی، متوقف کردن تب، میزان مرگ‌ومیر آنها را افزایش می‌دهد. با این حال، پرواضح است که در شرایطی، غلبه بر تب ضروری است.

منتقدین مفهوم تکاملی سلامت و بیماری، بر اهمیت تکیه بر کارکرد بیولوژیک برای تعیین بیماری یا سلامت یک فرد اصرار دارند. آنها ادعا می‌نمایند که کارکرد مورد نظر دیدگاه تکاملی از منظر بیمار، لزوماً کارکردی نیست. این امر در درجه اول، می‌تواند به دلیل تفاوت در نگرش پزشکان و زیست‌شناسان تکاملی به مقوله کارکرد بدن باشد. به عبارت دیگر، ارائه‌کنندگان خدمات سلامت، به مقوله رفاه بیماران توجه دارند، درحالی‌که زیست‌شناسان تکاملی، به بررسی تناسب زیستی یک گونه انتخاب شده می‌پردازند، که ممکن است لزوماً برای سلامتی یک گونه خاص دیگر مهم نباشد.

آن‌چه ذکر شد، گذری بر مفهوم سلامت و بیماری از منظر تکاملی بود. همان‌طور که به ذهن متبادر می‌شود، مفهوم سلامت، به ظاهر واضح ولی دارای پیچیدگی‌های خاص خود است.

نویسنده:

دکتر صادق یوسفی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم