نشریه دانش سلامت و دین

اهمیت و ضرورت نشاط در زندگی از نظر روایات

نشاط، ازجمله عوامل مؤثر در سلامت معنوی در بعد ارتباط با خود است که می‌تواند در سلامت روانی و جسمی نیز نقش ایفا کند. مراد از این مفهوم حالتی از برانگیختگی، هیجان، سبک‌بالی، بسط نفس، گشودگی و سرزندگی روحی و روانی است که باعث تحرک و پویایی در عمل می‌شود و مخالف خمودگی، سنگینی، بی‌حالی، قبض نفس و کسالت روحی و روانی است که نتیجه آن رکود و ایستایی است. واژه‌های سرور، فرح، لذت و حلاوت نیز از واژه‌های مرتبط با آن است.
درباره اهمیت نشاط باید گفت که افزون بر تأثیر این مسئله در سلامت که مورد توجه اسلام است، این مفهوم در ادبیات دینی با عقل و ایمان هم مرتبط دانسته شده است (پسندیده. 1392: 58). در حدیث معروف جنود عقل و جهل، نشاط یکی از جنود عقل و کسالت یکی از جنود جهل مطرح شده است. با توجه به اینکه عقل از جایگاهی ویژه در نظام معرفتی اسلام برخوردار است، ارتباط نشاط و عقل می‌تواند بر اهمیت نشاط بیفزاید. در روایتی می‌خوانیم:
عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ علیّ بْن حدیدٍ عنْ سماعة بْن مهْران‏، قال: عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ علیّ بْن حدیدٍ عنْ سماعة بْن مهْران ‏قال: کنْت عنْد أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) و عنْده جماعةٌ منْ موالیه فجرى ذکْر الْعقْل و الْجهْل فقال أبو عبْد اللّه(علیه‌السلام) اعْرفوا الْعقْل و جنْده و الْجهْل و جنْده تهْتدوا... (کلینی. 1407 ق: 1/31)؛ سماعة بن مهران گوید: من نزد ابو عبد اللّه جعفر بن محمّد (علیه‌السلام) بودم و نزد او جماعتى از دوستانش بودند، از عقل و جهل سخن به میان آمد، حضرت صادق (علیه‌السلام) فرمودند: عقل و لشکر او و جهل و لشکر او را بشناسید تا هدایت شوید... .
در ادامه حدیث، امام لشکریان عقل و جهل را برمی‌شمارند که در بخشی از فرمایشات گهربارشان نشاط را از سپاهیان عقل معرفی می‌کنند: «... و النّشاط و ضدّه الْکسل... (کلینی. 1407 ق: 1/23)؛ نشاط و ضد آن کسالت است... .»
امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) در خطبه معروف به خطبه همام یکی از ویژگی‌های مؤمنان را نشاط دائمی آن‌ها و دوری از کسالت دانسته‌اند که این روایت نیز نشان‌دهنده جایگاه این ویژگی در ایمان است.
از عوامل نشاط‌بخش در زندگی، شادی و بهره بردن از لذات حلال است. ائمه(علیهم‌السلام) ما را به استفاده از لذات حلال ترغیب کرده‌اند. در کلام امام کاظم(علیه‌السلام) چنین آمده است:
اجْعلوا لأنْفسکمْ حظّاً من الدّنْیا بإعْطائها ما تشْتهی من الْحلال و ما لا یثْلم الْمروّة و ما لا سرف فیه و اسْتعینوا بذلک على أمور الدّین فإنّه روی لیْس منّا منْ ترک دنْیاه لدینه أوْ ترک دینه لدنْیاه. (ابن شعبه حرانی. 1404 ق: 410؛ حکیمی و همکاران. 1380: 5/80) براى خودتان بهره‏‌اى از دنیا قرار دهید؛ یعنى از حلالى که دوست می‌دارید و به شرافت شما آسیبى نمی‌رساند و اسرافى در آن نیست، استفاده کنید و به مدد این حلال به وظایف دینى خود برسید، چه، روایت شده است: «کسی که دنیایش را براى دینش یا دینش را براى دنیایش از دست بنهد، از ما نیست».
 البته شادی توصیه‌شده از سوی ائمه(علیهم‌السلام)، کاملاً هدفمند و ضابطه‌مند است. از یک‌سو، به لذات حلال محدود شده است و بر آن شروطی مثل‌اینکه به شرافت و مردانگی آسیب نزند و اسرافی در آن نباشد، گذاشته شده است و از سوی دیگر، هدف از این امور، کمک به امور دینی دانسته شده است که نشان می‌دهد نباید به شادی و نشاط و لذت بردن، به‌عنوان هدف نهایی نگریست؛ ولی همچنان نباید از آن هم غفلت ورزید.
در روایتی دیگر، از محبوب‌ترین عبادات خوشحال کردن مؤمنان دانسته شده است که نشان از اهمیت این مسئله دارد:
عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّد بْن خالدٍ عنْ أبیه عنْ رجلٍ منْ أهْل الْکوفة یکنّى أبا محمّدٍ عنْ عمْرو بْن شمْرٍ عنْ جابرٍ عنْ أبی جعْفرٍ× قال: تبسّم الرّجل فی وجْه أخیه حسنةٌ و صرْف الْقذى عنْه حسنةٌ و ما عبد اللّه بشیْ‏ءٍ أحبّ إلى اللّه منْ إدْخال السّرور على الْمؤْمن (کلینی. 1407 ق: 2/188)؛ امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: لبخند شخص به روی برادر مؤمنش حسنه است و برطرف کردن اندوهی از او نیز حسنه است و خداوند به چیزی محبوب‌تر از مسرور ساختن مؤمن، پرستش نشده است.
ائمه معصومان(علیهم‌السلام) در تقسیم‌بندی اوقات و برنامه روزانه هم توجهی ویژه به بحث شادی و نشاط دارند. امام کاظم(علیه‌السلام) فرمودند:
اجْتهدوا فی أنْ یکون زمانکمْ أرْبع ساعاتٍ ساعةً لمناجاة اللّه و ساعةً لأمْر الْمعاش و ساعةً لمعاشرة الْإخْوان و الثّقات الّذین یعرّفونکمْ عیوبکمْ و یخْلصون لکمْ فی الْباطن و ساعةً تخْلون فیها للذّاتکمْ فی غیْر محرّمٍ و بهذه السّاعة تقْدرون على الثّلاث ساعات‏ (ابن شعبه حرانی. 1404 ق: 409)؛ بکوشید که وقت شما چهار بخش باشد: بخشی براى مناجات با خدا، بخشی براى کار زندگى، بخشی براى معاشرت با برادران و اشخاص مورد اعتماد که شما را از عیب‌هایتان آگاه نمایند و از دل با شما خالص و یک رو باشند و بخشی که در آن براى لذت‌هاى غیر حرام خویش خلوت کنید و با این بخش براى سه بخش دیگر نیرو مى‌یابید.
با مطالعه روایات مختلف دراین‌باره، می‌توان فهمید که نشاط انسان متشکل از دو بعد مادی و معنوی است؛ یعنی همان‌طور که انسان موجودی دوبعدی است، نشاط نیز از دو بعد تشکیل شده است. به همین دلیل روایات به هر دو بعد مادی و معنوی پرداخته‌اند؛ برای نمونه از یک‌سو در ادعیه مأثور از معصومان(علیهم‌السلام) خداوند مایه سرور عارفان و قرآن کریم مایه شادی قلب دانسته شده است و از سوی دیگر مسائلی نظیر عطر، خوردن عسل، نگاه به سبزه و... از عوامل سرور و ایجاد نشاط یاد شده است. در پاره‌ای از روایات نیز از «حلاوه الایمان»، «حلاوه المعرفه» و «حلاوه المحبّه» و مانند آن یاد شده است که نشان‌دهنده توجه روایات به هر دو بعد نشاط است (پسندیده. 1392: 58).

منابع:

پسندیده، عباس (1392). الگوی اسلامی شادکامی با رویکرد روان‌شناسی مثبت‌گرا. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
- کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- ابن شعبه حرانى، حسن بن على (1404 ق). ‏تحف العقول. قم: جامعه مدرسین‏.
- حکیمى، محمدرضا؛ حکیمى، محمد؛ حکیمى، على (1380). ‏الحیاة. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامى‏.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم