نشریه دانش سلامت و دین

نقش سوره مبارک ضحی در ارتقای سلامت معنوی

سوره مبارک ضحی، یکی از سوره‌های قرآن کریم است که می‌تواند در ارتقای سلامت معنوی بیماران نقش‌آفرین باشد؛ هرچند این سوره خطاب به پیامبر مکرم اسلامﷺ نازل شده است، ولی در مراتب بعد می‌تواند حامل پیام هدایتی برای همه مخاطبان قرآن کریم باشد.
آیات این سوره با قسم آغاز شده و به پیامبر اکرمﷺ اطمینان خاطر داده است که خداوند او را رها نکرده و بر او خشم نگرفته است و در آینده شرایط برای او بسی بهتر از گذشته خواهد بود و خداوند آن‌قدر عطا خواهد کرد که پیامبر راضی شود (ابن عاشور. 1420 ق: 30/351): ﴿والضّحى‏* و اللّیْل إذا سجى* ما ودّعک ربّک و ما قلى* و للْآخرة خیْرٌ لک من الْأولى* و لسوْف یعْطیک ربّک فترْضى﴾ (ضحی: 1-5).
از آیات استفاده می‌شود که وحی برای مدتی قطع شده است. انقطاع موقت وحی ممکن است باعث ایجاد چنین شبهه‌ای بشود. آیات چهارم و پنجم از هم‌زمانی انقطاع موقت وحی با شرایط سختی که پیامبر و پیروانشان در آن قرار دارند حکایت می‌کند؛ به این معنا که جبهه اسلام در شرایط سختی قرار دارد و به لحاظ ظاهری، مسیر رسالت با دشواری روبه‌روست؛ نکته‌ای که با شأن نزول‌ها و اخبار تاریخی نقل‌شده نیز همسوست. این سوره، سوره‌ای مکّی است (مکارم شیرازی و همکاران. 1371: 27/92) و شرایط سخت مکه، گواه این هم‌زمانی است. وجود چنین شرایطی می‌تواند موجب نگرانی پیامبر و پیروان آن حضرت و خوشحالی و نیش و کنایه‌های دشمنان و درنتیجه، کاهش نشاط و امید گردد.
در چنین شرایطی، سوره مبارکه ضحی نازل شد و نخست به پیامبرﷺ و در درجه بعد به پیروان آن حضرت این اطمینان خاطر را داد که خداوند با پیامبر خود وداع نکرده و بر او خشم نگرفته است و شرایط و مسیر رسالت روز به روز بهتر خواهد شد. در ادامه، برای اینکه پیامبر و پیروان آن حضرت، حمایت لحظه‌به‌لحظه خداوند را ملموس‌تر و عینی‌تر ببینند و درنتیجه، عدم تودیع خداوند هم برای همگان آشکارتر گردد، خداوند به سه نعمت از نعمات نبی مکرم اسلامﷺ در طول زندگی‌شان توجه داده است: ﴿أ لمْ یجدْک یتیماً فآوى‏* و وجدک ضالاًّ فهدى* و وجدک عائلاً فأغْنى (ضحی: 6-8)؛‏ مگر نه تو را یتیم یافت، پس پناه داد و تو را سرگشته یافت، پس هدایت کرد و تو را تنگدست یافت و بى‏نیاز گردانید﴾. همۀ این نعمت‌ها نشانه پشتیبانی حضرت حق از ایشان است که مستمراً در طول حیات پربرکت رسول اکرم| وجود داشت. ایشان یتیم بودند و معمولاً اقتضای نداشتن پدر و مادر، عدم رشد مطلوب و همه‌جانبۀ فرد می‌شود؛ ولی خداوند سرپرستی ایشان را بر عهده گرفت و ایشان به حدی از رشد رسید که صلاحیت دریافت وحی را پیدا کرد. در روایتی نبوی هم آمده است که حضرت فرمودند: «أدّبنی ربّی فأحسن تأدیبی (مجلسی. 1403 ق: 16/210)؛ خداوند مرا ادب آموخت و نیک آموخت». همچنین، از الطاف بزرگ خداوند به نبی مکرم اسلام| این بود که آن حضرت از وحی بی‌اطلاع بودند و خداوند با تعلیم وحیانی خود، ایشان را ازاین‌جهت هدایت کرد. علاوه‌براین، وقتی خداوند پیامبر را عیال‌وار یافت، ایشان را غنی کرد؛ بنابراین تصور تودیع و قهر خداوند بی‌معناست. این آیات درعین‌حال که استشهادی برای اثبات دسته اول آیات (آیه 1-5) است، مقدمه‌ای بر آیات بعد به شمار می‌آید که در آن‌ها پیامبر به انجام وظایفش در قبال این نعمت‌ها دعوت شده است: ﴿فأمّا الْیتیم فلا تقْهرْ* و أمّا السّائل فلا تنْهرْ* و أمّا بنعْمة ربّک فحدّثْ (ضحی:9 -11)؛ و امّا [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار و گدا را مران و از نعمت پروردگار خویش [با مردم‏] سخن گوى﴾.
بر اساس مطالب پیش‌گفته، این سوره از سه دسته آیه تشکیل شده است. در دسته نخست (آیه 1-5) به پیامبر اطمینان خاطر داده شده که خداوند با او وداع نکرده و بر او خشم نگرفته است. دسته دوم (آیه 6-8) به مراحل و مقاطعی از زندگی پیامبر اکرم| توجه داده که حمایت و پشتیبانی خداوند کاملاً مشهود است و دسته سوم (آیه 9-11) وظایف پیامبر را در قبال این نعمت‌ها یادآور شده است (صبوحی و همکاران. 1394: 200). فضایی که آیات در آن نازل شده است، می‌توانست از نشاط و امید پیامبر و پیروان ایشان در مسیر پیشبرد اهداف رسالت بکاهد و خداوند با نزول سوره مبارک ضحی، در هر سه فراز به‌گونه‌ای این فضا را به سمت امیدافزایی و نشاط‌بخشی برده است.
همان‌طور که گفته شد، هرچند مخاطب این سوره نبی گرامی اسلامﷺ است، ولی در درجات بعد می‌تواند مناسب همه انسان‌ها باشد. همه مخاطبان ممکن است در مقاطعی از زندگی خود با چنین احساسی مواجه شوند و تصور کنند که حمایت و پشتیبانی خداوند را از دست داده‌اند و این حس در بیماران خاص و مزمن به‌صورت ویژه ممکن است شکل بگیرد. دستورالعمل قابل برداشت از این سوره به این شکل است که انسان وقتی با چنین احساسی مواجه می‌شود، باید نعمات خداوند را که در لحظه‌لحظۀ زندگی‌اش وجود داشته است و دارد، یادآوری کند و افزون بر این، باید بداند که در مقابل همه این نعمت‌ها مسئول است و متوجه وظایف خود در مقابل این نعمت‌ها باشد. روشن است که چنین رویکردی تا چه اندازه می‌تواند فضای ناامیدی و بی‌نشاطی را به فضای امیدواری و تلاش و حرکت تبدیل کند.
این موضوع می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک مداخله در نظر گرفته شود. به این صورت که ضمن ارائه این سوره و توضیح نگاه مذکور، جدولی طراحی گردد و به بیماران داده شود تا نعمت‌های خداوند، به‌ویژه نعمات خاص حضرت حق در طول زندگی خود را لیست کنند و ضمن توجه به جنبه حمایت‌گرانۀ این نعمت‌ها، در ستونی دیگر وظایف خود را در قبال این نعمت‌ها مرور کنند و در انتهای جلسه، از نتایج و آثار این نوع نگاه در وضعیت معنوی خود صحبت کنند.

منابع:

ابن عاشور، محمدطاهر (1420 ق). تفسیر التحریر و التنویر. بیروت: لبنان.
صبوحی، علی و همکاران (1394). تدبر در قرآن کریم. قم: موسسه تدبر در کلام وحی.
مجلسی، محمدباقر (1403 ق). بحارالانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1372). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الاسلامیه.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم