نشریه دانش سلامت و دین

معرفی منابع شیعی روایی مرتبط با سلامت جسمی

از مقدمات بهره‌مندی از روایات در زمینه احادیث مرتبط با حوزه سلامت جسمی، شناسایی منابع و مصادر حدیثی آن‌هاست تا زمینه اعتبارسنجی و استفاده از این منابع و روایات در گام‌های بعد فراهم گردد. این روایات در منابع مختلف شیعه نقل شده است. برخی منابع به‌صورت اختصاصی و برخی در کنار روایات دیگر، به این موضوع اختصاص داده شده‌اند. این نوشتار به معرفی منابع غیر اختصاصی و اختصاصی حدیثی شیعه در این زمینه می‌پردازد تا امکان پژوهش برای محققان بیش‌ازپیش فراهم گردد. البته در این مجال تنها به روایاتی که مستقیماً به سلامت جسمی مرتبط هستند پرداخته شده و روایات دیگر که به‌صورت غیرمستقیم با سلامت جسمی در ارتباط‌اند، مثل روایات مناسب مراقبت معنوی، در این نوشتار مدنظر نیستند و معرفی آن منابع به فرصتی دیگر واگذار شده است.

منابع غیر اختصاصی
الکافی، اثر شیخ کلینی (م 329 ق): این کتاب، مهم‌ترین و معتبرترین کتاب حدیثی شیعه به شمار می‌آید و در میان کتب اربعه، بیشترین روایات با این موضوع را داراست. کافی شامل اصول، فروع و روضه و در چاپ‌های کنونی مشتمل بر هشت جلد است. اصول عمدتاً به مباحث اعتقادی، اخلاقی و ...، فروع به روایات فقهی، و روضه به مباحث متعدد و موضوعاتی متنوع اختصاص یافته است. «کتاب الاطعمه» و «کتاب الاشربه» این کتاب در جلد ششم و نیز «باب السواک» در جلد سوم ازجمله مواردی است که روایات مرتبط با مباحث طبی در آن مطرح شده است.
من لایحضره الفقیه تألیف شیخ صدوق (م 381 ق): این کتاب نیز یکی از کتب اربعه شیعه است که در اصل، فقه مأثور به شمار می‌آید و شیخ صدوق نظرات فقهی خود را با عباراتی نزدیک به الفاظ روایات تبیین کرده است؛ ولی درعین‌حال، بخش‌هایی از آن مشتمل بر روایات مرتبط با سلامت جسمی است. در این کتاب هم به‌عنوان نمونه می‌توان به «باب السواک» در جلد اول کتاب و «باب الاکل و الشرب» در جلد سوم اشاره کرد که روایات طبی را در برگرفته است.
المحاسن تألیف احمد بن محمد بن خالد برقی (م 274 ق): جناب برقی این کتاب را در دو جلد سامان داده و مشتمل بر روایات متنوع در موضوعات گوناگون است. در این کتاب هم روایات متعددی در زمینه سلامت جسمی مطرح شده است. «کتاب المآکل» و «کتاب الماء» ازجمله فصول این کتاب در این زمینه است.
مکارم الاخلاق اثر حسن بن فضل طبرسی از علمای قرن ششم: این کتاب در زمینه اخلاق و آداب تدوین شده که دوازده باب است و مملو از روایات مرتبط با بحث سلامت جسمی است؛ برای نمونه کل باب دوم این کتاب با عنوان «آداب تنظیف و پاکیزگى و سرمه کشیدن و روغن‌مالی و مسواک‏»، آداب حمام، آداب خوردن و آشامیدن، نکاح، آداب ناخن گرفتن و ... در همین زمینه است.
کتاب الفقه منسوب به امام رضا(علیه‌السلام) که با عنوان «فقه الرضا» از آن یاد شده است. این کتاب 119 باب دارد که روایات متنوع فقهی و غیر فقهی را در خود جای داده است. نویسنده در بابی با عنوان «باب الطب» بخشی از روایات مرتبط با طب را نقل کرده است.
دعائم الاسلام تألیف نعمان بن محمد (م 363 ق): در این کتاب نیز بابی با عنوان «کتاب الطب» آمده و روایات طبی در آن نقل شده است. البته در ابواب دیگر نیز به مناسبت، برخی روایات مرتبط با سلامت جسمی نقل شده است؛ مثل «ذکر السواک» که بخشی از روایات نقل‌شده ذیل «کتاب الطهاره» را به خود اختصاص داده است.
السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی اثر محمد بن احمد بن ادریس (م 598 ق): این کتاب که عمده مطالبش تبیین آرای فقهی مؤلف است پس از کتاب اطعمه و اشربه، بابی مستقل با عنوان «کتاب الطب» آورده که روایات طبی را در آن ذکر کرده است. البته در دیگر ابواب نیز به مناسبت، روایاتی در زمینه سلامت جسمی به چشم می‌خورد.
الفصول المهمه فی اصول الائمه تألیف شیخ حر عاملی صاحب وسائل الشیعه (م 1104 ق): این کتاب در موضوعات اصول دین، اصول فقه، فروع فقه و نوادر است که در بخشی از کتاب با عنوان «ابواب الکلیات المتعلقه بالطب و ما یناسبها» به‌تفصیل و در 141 باب، روایات مرتبط با طب را آورده است.
بحارالانوار تألیف محمدباقر مجلسی (م 1110 ق): کتاب یادشده در واقع دائره‌المعارف بزرگ حدیث شیعه به شمار می‌آید و شامل مباحث مختلف اسلامی همچون تفسیر قرآن، تاریخ، فقه، کلام و ... است. در این کتاب نیز ذیل عناوین «ابواب الطب و معالجة الأمراض و خواص الأدویة» و «أبواب الأدویة و خواصها» به‌طور گسترده به بحث روایات طبی پرداخته شده که بخش زیادی از جلد 59 این کتاب را به خود اختصاص داده است.

مصادر اختصاصی
طب الائمه تألیف حسین و عبدالله بن بسطام بن سابور الزیات از محدثان شیعی قرن چهارم هجری: این کتاب مشتمل بر روایاتی درباره طب و فواید و مضرات مواد غذایی، و داروهای گیاهی و ادعیه است. گفته شده که مؤلفان این کتاب در سفر به یکى از مرزهاى آن زمان که با مشکلات بهداشتى و پزشکى رزمندگان مسلمان در آن دوران، مانند تغییر آب‌وهوا و بیمارى‏هاى تازه روبه‏رو شدند، تصمیم گرفتند کتابى تدوین کنند که دستورات بهداشتى اسلام را از زبان ائمه معصومین(علیهم‌السلام) بیان کند. این کتاب دارای 409 حدیث در 245 عنوان آمده است که ذیل هر عنوان، یک یا دو خبر نقل شده است.
طب الرضا (رساله ذهبیه): کتابی منسوب به امام رضا(علیه‌السلام) که در زمینه سلامت و بهداشت نوشته شده است و با تشریح فیزیولوژی بدن انسان و تمثیلات درباره اعضای بدن، به منشأ دردها و بیماری‌ها و ارائه دستورالعمل‌هایی درباره نوع تغذیه مناسب هر فصل و نیز مباحثی، مثل حجامت و آداب حمام کردن، مباحث مختلف مرتبط با سلامت جسمی را بیان کرده است.
طب النبی اثر جعفر بن محمد مستغفری (م 232 ق): این کتاب به روایات رسول مکرم اسلامﷺ درباره قواعد طب و آداب خوردن و انواع داروها پرداخته است. علامه مجلسی کتاب یادشده را به‌صورت کامل در بحارالانوار نقل کرده است. این اثر دارای حدوداً 150 روایت منسوب به رسول خداستﷺ.
طب الائمه اثر سیدعبدالله شبّر (م 1242 ق): این کتاب در دو جلد تدوین شده و شامل چندین باب درباره مداوا و علاج برخی بیماری‌های جسمی است. ایشان این روایات را از کتاب‌هایی مانند کافی، من لایحضره الفقیه، خصال، علل الشرایع، عیون اخبار الرضا، بحارالانوار جمع‌آوری کرده است.
دانشنامه احادیث پزشکی تألیف محمد محمدی ری‌شهری: این کتاب از مفصل‌ترین نگاشته‌های طب روایی است که از منابع روایی شیعه و اهل سنت تدوین شده است. مؤلف این اثر را در دو جلد که دارای پنج بخش است تدوین کرده و احادیث پیامبر و اهل‌بیت(علیهم‌السلام) را پیرامون دانش پزشکی و درمان بیماری‌های جسمی جمع کرده است.

منابع:
- حجت، هادی؛ غلامعلی، مهدی (1396). کتاب‌شناخت حدیث: بازشناسی مهم‌ترین منابع حدیثی شیعه و اهل سنت. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث.
- غلامعلی، مهدی (1388). سبک شناخت کتاب‌های حدیثی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
- گروهی از محققان. دانشنامه اسلامی. قم: مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل‌البیت(علیهم‌السلام).

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی‌تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم