نشریه دانش سلامت و دین

نقش توجه به معنای سختی‌های دوران بیماری در روایات، بر آرامش و تاب‌آوری بیماران

از مسائل معنوی‌ای که برخی بیماران با آن مواجه هستند، معنای درد و رنج و شرایط سختی است که در آن قرار گرفته‌اند. بعضی بیماران به دلیل تصور نادرستی که از شرایط خود دارند، فشار مضاعفی را متحمل می‌شوند؛ برای نمونه بر اساس مطالعات انجام شده، گروهی از بیماران، بیماری را حاصل خشم خدای سبحان تصور می‌کنند و برخی احساس رهاشدگی از سوی خداوند را دارند. توجه به آموزه‌های اسلامی باعث می‌شود دیدگاه ما به رنج‌ها و بیماری‌ها تغییر کند.

از نگاه آموزه‌های اسلامی، رنج‌ها و بیماری‌ها دو نوع هستند:
 1. رنج‌ها و بیماری‌های حقیقی مانند جهالت، خودپرستی، حرص و دنیاپرستی که منشأ بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی هستند.
 2. رنج‌ها و بیماری‌هایی که هرچند در ظاهر با سختی‌ها همراه‌اند؛ ولی در واقع منشأ خیرند و موجبات رشد و تعالی انسان را فراهم می‌آورند.
انسان باید با رنج‌های گروه اول مقابله کند و خود را از بند آنان برهاند؛ ولی دستۀ دوم رنج‌ها، با اینکه انسان را به‌زحمت می‌اندازند و لازم است انسان برای حل آن مسائل بکوشد، اما به دلیل برکات و دستاوردهایی که می‌تواند داشته باشد، باید آن را فرصتی مغتنم بشمارد و نهایت استفاده را از برکات آن ببرد. پیامبر اکرمﷺ می‌فرماید: «کسى که طعم بلا را بچشد، البته زیر سایه مراقبت و حفظ خداوند، بیش از نعمت‌ها از آن لذت می‌برد و زمانی که بلا از او دور شود، مشتاقش خواهد بود؛ به دلیل اینکه زیر آتش بلا و سختی انوار نعمت‌های خداوند است و تحت انوار نعمت، آتش‌های بلا و محنت است و چه‌بسا عدۀ زیادى از بلا نجات یابند و عدۀ زیادى در نعمت به هلاکت رسند» (منسوب به امام صادق(علیه‌السلام). 1400 ق: 183). با این نگاه، تمرکز انسان از بیماری و سختی‌های آن، به خودسازی و تعالی شخصیت که هدف خلقت نیز محسوب می‌شود، جلب می‌گردد و این از فشار بیماری می‌کاهد. در این راستا، به برخی از فواید سختی‌های برآمده از بیماری که در روایات آمده است، اشاره می‌شود:
1. بیماری، به‌مثابۀ عبادت. در روایتی امام باقر(علیه‌السلام) می‌فرماید: تب یک شب برابر با عبادت یک سال، تب دو شب برابر با عبادت دو سال و تب سه شب برابر با عبادت هفتاد سال است... (کلینی. 1407 ق: 3/114، 115).
2. بیماری، رحمت الهی. امام رضا(علیه‌السلام) می‌فرماید: بیماری برای مؤمن تطهیر و رحمت است (حر عاملی. 1409 ق: 2/401).
3. بیماری، کفاره گناهان. امام سجاد(علیه‌السلام) خطاب به بیماری که بهبود یافته بود، فرمود: پاک شدن از گناهان بر تو مبارک باد! خداوند، تو را یاد کرده است، او را یاد کن و از تو درگذشته است، او را سپاس گوی (حرانی. 1404 ق: 280). امام رضا(علیه‌السلام) نیز فرمود: «بیماری برای مؤمن پاک شدن و رحمت و برای کافر عذاب و لعنت است. همانا، بیماری از مؤمن زدوده نشود تا آنگاه که همه گناهانش پاک شود و گناهی بر او باقی نماند» (صدوق. 1406 ق: ۱/۲۲۹). روایات در این زمینه بسیار زیاد است (برای نمونه ر.ک: کلینی. 1407 ق: 2/269 و 444؛ برقی. 1371: 1/246 و 456؛ دیلمی. 1412 ق: 1/43؛ صدوق. 1406 ق: 194).
4. بیمار در باغی از باغ‌های بهشتی. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: ابوذر بیمار شد... همگى به عیادت او رفتیم. زمانی که نشستیم، رسول خداﷺ دربارۀ بیماری‌اش پرسید و ابوذر از رنجى که مى‌برد و تبى که آزارش مى‌داد، خبر داد. آن حضرت فرمود: اباذر! هم‌اکنون در باغى از باغ‌های بهشت اسکان گرفتى و به آب زندگانى شستشو داده شدى. مژده باد بر تو! آنچه به دین تو آسیب مى‌رساند (گناه) برطرف و آمرزیده شد.
5. بیماری مایۀ اندرز انسان. پیامبر اکرمﷺ می‌فرماید: انسان مؤمن، چون بیماری به وی برسد و خداوند او را عافیت دهد، این بیماری، کفّارۀ گناهان گذشته او و مایه اندرز برای آیندۀ اوست».
6. بیماری، مانع غفلت و موجب بازگشت به سوی خداوند. در آیۀ 42 سوره انعام تضرع و خاکساری به درگاه خداوند یکی از نتایج بیماری‌ها و سختی‌ها معرفی شده است: ﴿و لقدْ أرْسلْنا إلى‏ أممٍ منْ قبْلک فأخذْناهمْ بالْبأْساء و الضّرّاء لعلّهمْ یتضرّعون‏؛ و به‌یقین، ما به‌سوى امّت‌هایى که پیش از تو بودند [پیامبرانى‏] فرستادیم و آنان را به تنگى معیشت و بیمارى دچار کردیم تا به تضرع کشیده شوند﴾. همچنین، در انتهای آیه 48 سوره زخرف دربارۀ بنی‌اسرائیل آمده است: ﴿و أخذْناهمْ بالْعذاب لعلّهمْ یرْجعون‏؛ و به عذاب گرفتارشان کردیم، امید که (به‌سوی من) بازگردند﴾. طبق این آیات، سختی‌ها زمینۀ بازگشت به سوی خداوند و تضرع به درگاه او را فراهم می‌کند. در روایات نیز شبیه این مضمون به چشم می‌خورد؛ به‌عنوان نمونه زمانی که پیامبر اکرمﷺ به عیادت سلمان که بیمار شده بود، رفتند، ضمن ذکر فوایدی برای بیماری او فرمودند: این بیماری تو را به یاد خدا می‌اندازد (صدوق. 1413: 4/375).
7. بیماری‌ها و مشکلات باعث پی بردن به نقاط قوت و ضعف. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: صبر (در زمان سختی‌ها و مشکلات)، نور و صفای باطن بندگان را نشان می‌دهد و جزع، ظلمت و وحشت باطن را نمایان می‌کند (منسوب به امام صادق(علیه‌السلام). 1400 ق: 185).
8. بیماری موجب استجابت دعا. پیامبر اکرمﷺ در ضمن روایتی، به سلمان -زمانی که بیمار شده بود- فرمود: دعای تو در زمان بیماری مستجاب است (صدوق. 1413: 4/375).
9. بیماری و سختی فرصتی برای تعالی. در روایات آمده است: خداوند متعال هیچ بنده‏اى را از زمان آدم(علیه‌السلام) تا پیامبر خاتمﷺ ستایش نکرد، مگر پس از ابتلا و آزمایش و به‌جا آوردن حق بندگى او در زمان گرفتاری و مصیبت؛ پس در واقع، کرامت‏هاى خداوند، نتایج و آثار ابتلائات اولیه است (منسوب به امام صادق(علیه‌السلام). 1400 ق: 183).
بنابراین، بر اساس منابع اسلامی، سختی‌ها و مشکلات ناشی از بیماری برای مؤمنان به هر دلیل که ایجاد شود، نه‌تنها نشانه عذاب خداوند نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز رشد معنوی انسان نیز باشد و توجه به این معنا می‌تواند بر تاب‌آوری بیماران تأثیر مثبت بگذارد و بر احساس آرامش آنان بیفزاید.

منابع:
- قرآن کریم.
- ابن شعبه حرانى (1404 ق). تحف العقول، قم: جامعه مدرسین.‏
- برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371). المحاسن. محقق: محدث، جلال‌الدین. قم: دار الکتب الإسلامیة.
- حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل. قم: مؤسسه آل البیت(علیهم‌السلام) لاحیاء التراث.
- دیلمی، حسن بن محمد (1412 ق). إرشاد القلوب إلى الصواب. قم: الشریف الرضی‏.
- صدوق (ابن‌بابویه) (1413 ق). من لا یحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
- صدوق (ابن‌بابویه) (1406 ق). ثواب‌الأعمال و عقاب‌الأعمال، قم: دارالشریف الرضی للنشر‏.
- کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- منسوب به امام صادق(علیه‌السلام) (1400 ق). مصباح الشریعه. بیروت: اعلمی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی‌تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم