نشریه دانش سلامت و دین

مقدمه‌ای بر تاریخ داروسازی

هزاره‌ اول میلاد مسیح، دوران آغازین دانش داروشناسی در شرق است که بیشتر به جنبه‌های کاربردی در درمان و تهیه داروهای گیاهی و مواد پزشکی معمول توجه داشته است؛ ولی متأسفانه دلایلی همچون مکتوب‌ نکردن و کتاب‌سوزی در جنگ‌ها و ... سبب شدند که سوابق و مدارک گیاه‌شناسی و شناخت گیاهان دارویی و خواص آن‌ها، در شرق کهن از بین بروند (قهرمان و اخوت. 1383: 1-3).
از بزرگ‌ترین افتخارات مصر قدیم، پزشکی بود. پاپیروس «ادوین اسمیت» (Edwin Smith) با چهار و نیم متر طول با قدمت بیش از سه هزار سال پیش از میلاد، و پاپیروس «ابرس» (Ebers) متعلق به هزاره دوم پیش از میلاد با بیش از هفت‌صد دارو، برای درمان انواع امراض، در واقع از قدیمی‌ترین قرابادین‌های موجود در دنیا هستند. همچنین، در گور یکی از ملکه‌های سلسله‌ یازدهم، صندوقی از دارو به دست آمده که در آن ظرف‌ها و قاشق‌ها و علف‌ها و ریشه‌های دارویی خشک‌شده وجود داشته است (دورانت. 1376: 218) که بیانگر قدمت و اهمیت استفاده از گیاهان دارویی در این تمدن کهن است.
در بابل، هشت‌صد لوحه پزشکی کشف شده که به دانش داروسازی و درمان بیماری‌ها پرداخته است (همان: 219). در هند دو هزار سال پیش از میلاد، کتاب «سوشروتا سامهیتا» (Sushruta Samhita) 600 گیاه دارویی، و کتاب «چرکه – سامهیتا» (Carak - Samhita) 582 گیاه دارویی را معرفی کرده‌‎اند و در چین، نوشته‌هایی بر ابریشم در یک آرامگاه در ایالت هانان (Henan)، مربوط به سه قرن پیش از میلاد کشف شده که به درمان با گیاهان دارویی اشاره کرده است. همچنین در چین، نوشته‌‌هایی که به نام «نسخی برای پنجاه‌ودو بیماری» معروف است، کشف شده که در آن از 250 مفرده گیاهی و حیوانی نام برده شده است (ضیایی. 1381: 41-52).
در ایران نیز در کتاب اوستا در باب ششم وندیداد، یکی از شش اصل درمان در دوران هخامنشی، درمان با گیاهان است و به دلیل اهمیت همین موضوع، در بخش‌های مختلف کتاب اوستا، مانند بندهش و همچنین کتاب وزیدگی‌های زادسپرم به خواص مختلف گیاهان دارویی اشاره شده است (زرگران. 1398: 79-101).
جندی‌شاپور در دوران ساسانیان بنیان نهاده شد و به یکی از مراکز مهم پزشکی آن زمان تبدیل شد. به گفته قفطی (متوفی 646ق)، در دوران انوشیروان گردهمایی‌های تخصصی بزرگی در زمینه پزشکی و داروسازی با حضور پزشکان مختلف با ملیت‌های متفاوت در این شهر برپا می‌شد که تا زمان نزدیک به دوران این مورخ نیز ادامه داشته است (قفطی. 1903 :1/133).
نخستین کتابی که در غرب، درباره‌ شناخت گیاهان نگاشته شده و تا امروز به جای مانده مربوط به ارسطو (Aristotle) (۳۳۰ ق.م) است. پس از ارسطو، شاگردش تئوفراست (Theophraste) که به او لقب پدر گیاه‌شناسی داده‌اند و سپس، بقراط (Hippocrates)، بزرگ‌ترین پزشک جهان باستان، دارای کتاب‌هایی در این زمینه بوده‌اند؛ ولی مهم‌ترین و مشهور‌ترین اثر غربی دوران باستان در شناخت گیاهان دارویی متعلق به دیسقوریدوس (Dioscorides) است که خواص شش‌صد گیاه دارویی را در کتاب خود به نام «الحشایش» (De Materia Medica) آورده است (قهرمان. 1383: 6؛ دمیرچی. 1389: 133-135 و 234).
نهضت ترجمه در دوران اسلامی که در اواخر دوران امویان آغاز شده بود با روی کار آمدن عباسیان و قدرت‌گیری ایرانیان شتابی دوچندان گرفت و در دوران مأمون، معتصم و واثق به اوج خود رسید. اسکندریه در مصر و جندی‌شاپور در ایران از مراکز مهم آغاز این نهضت بودند. نهضتی که طی آن کتاب‌های فراوانی، ازجمله کتاب‌های بقراط، جالینوس (Galen) و دیسقوریدوس در پزشکی و داروسازی به عربی ترجمه شدند (ابن ندیم. 1416: 273- 274، 339 و 373- 374؛ یاقوت حموی. (بی‌تا): 1/226؛ ابن ابی اصیبعه. 1299: 1/501). از مهم‌ترین کتاب‌هایی که در زمینه شناخت مفردات دارویی به زبان عربی ترجمه شد، کتاب «الحشایش» دیسقوریدوس بود که مبنا و الگوی نگارش این‌گونه کتاب‌ها در جهان اسلام شد.
به‌طورکلی، کتاب‌های داروشناسی و داروسازی در تمدن اسلامی به دو دسته مهم مفردات و قرابادین تقسیم می‌شوند.
دسته‌ یکم: مفردات (الأدویة المفردة): مفردات به داروها در حالت ساده و طبیعی آن‌ها گفته می‌شد و در این کتاب‌ها داروهای نباتی، حیوانی و معدنی به ترتیب حروف الفبا یا ابجد بررسی می‌شدند. مسلمانان در این زمینه، بیشتر پیرو کتاب دیسقوریدوس بودند. نخستین کتاب عربی در گستره مفردات، کتاب «العقاقیر و منافعها و مضارّها» اثر ماسرجیس است که در قرن دوم هجری قمری تألیف شد (ابن ابی اصیبعه. 1299: 1/ 175).
دسته‌ دوم: قرابادین (الاقراباذین): قرابادین‌ها، اصولاً مجموعه‌ای از دستورات عملـی بودند که در آن‌ها معلومـات زیـادی در خصـوص ترکیب مفردات، طرز ساخت و چگونگی استعمال داروهای مرکب برای درمان بیماری‌ها ارائه می‌شد. به‌بیان‌دیگر، این داروها حاصل ترکیب ادویه‌‌ دسته یکم هستند (ابن‌سینا. 1426: 1/21-22 و 4/223-224). نخستین قرابادین در جهان اسلام را شاپور بن سهل و الکندی فیلسوف، در قرن سوم هجری نگاشتند.
در تمدن اسلامی، کتاب‌های زیادی به‌طور مستقل و یا زیرمجموعه کتاب‌های جامع پزشکی در زمینه مفردات و قرابادین به رشته تحریر درآمدند که سرآغاز پیشرفت‌های چشمگیری در این زمینه شدند، اما متأسفانه تعداد قابل توجهی از این کتاب‌ها که بخشی از میراث و هویت علمی مسلمانان هستند، هنوز به‌صورت کتاب‌های خطی در کتابخانه‌های جهان ناشناخته مانده‌اند. امید است که در این زمان که تلاشی جدی در راستای احیای طب سنتی، به‌عنوان طب مکمل، در سرتاسر دنیا صورت گرفته است، پژوهشگران و محققان با استفاده از این فرصت، گام‌هایی مهم در راستای احیای این بخش از میراث علمی جهان اسلام و ایران بردارند.

منابع:
- ابن ابی اصیبعه (1299 ق). عیون الانباء فی طبقات الاطباء. مکه: مطبعه الوهبیه.
- ابن‌سینا، حسین (1426 ق). القانون فی الطب. بیروت: دار التراث العربی.
- ابن ندیم، اسحاق بن محمد (1416 ق). الفهرست. شرح و تعلیق یوسف علی طویل. بیروت: دار الکتاب‌ العلمیه.
- دمیرچی، شهاب الدین (1389 ش)‏. تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام (ویژه علوم پزشکی). نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‏ها، دفتر: نشر معارف.
- زرگران، آرمان (1398 ش). مقدمه‌ای بر پزشکی در دوران ساسانیان. تهران: چوگان.
- قفطی، علی بن یوسف (1903 م). تاریخ الحکماء. به کوشش یولیوس لیپرت. لایپزیگ.
- قهرمان، احمد و اخوت، احمدرضا (1383 ش). تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی. تهران: دانشگاه تهران.
- یاقوت حموی، شهاب الدین (بی‌تا). معجم الادباء. قاهره: دارالمامون.

نویسنده:

مریم محسنی سیف آبادی
دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.