نشریه دانش سلامت و دین

ارزش‌شناسی گروه غذایی شیر (لبنیات) از دیدگاه قرآن و روایات

قرآن کریم، کتاب انسان‌ساز و هدایت بشریت است و ابعاد مختلف آدمی را مدنظر قرار داده است. این کتاب، هرچند کتاب پزشکی یا تغذیه نیست، اما به مناسبت‌هایی به غذای انسان نیز پرداخته است. یکی از این موارد، بیان ارزشمندی شیر است که در این مقاله به آن پرداخته می‌شود.
شیر و دیگر محصولات لبنی، رایج‌ترین و اصلی‌ترین منبع دریافت کلسیم هستند. کلسیم از عناصر مورد نیاز در معدنی شدن و حفظ استخوان‌ در حال رشد است. همچنین، لبنیات از منابع خوب پروتئین، ویتامین B2، B12، روی (زینک)، فسفر و پتاسیم است (1). میزان توصیه‌شده‌ی مصرف روزانه لبنیات برای گروه‌های سنی/فیزیولوژیک سالم به شرح ذیل است که بهتر است به‌صورت کم‌چربی (5/2 درصد یا کمتر) استفاده شود (2 و 3):

شیر در آیات قرآن
نام شیر در سوره‌های مبارک حج (آیه 2)، نساء (آیه 23)، قصص (آیات 7 و 12)، لقمان (آیه 14)، طلاق (آیه 6)، بقره (آیه 233)، احقاف (آیه 15)، محمد (آیه 15)، مؤمنون (آیه 21) و نحل (آیه 66) آمده است (4). قرآن کریم در سوره‌های مبارک نحل و مؤمنون به شیر و فواید آن پرداخته و به همین ترتیب، در روایات و احادیث متعدد دیگری نیز به مصرف شیر، به‌ویژه شیر گاو و مشتقات آن اشاره شده است. البته نکته قابل توجه این است که برخی از فواید گفته‌شده، امروزه از طریق پژوهش‌ها و آزمایش‌های علمی به اثبات رسیده است؛ مانند خواص مربوط به محصولات لبنی پروبیوتیک در پیشگیری و کنترل برخی از بیماری‌های گوارشی (5). خداوند در سوره نحل می‌فرماید: «و إنّ لکمْ فی الْأنْعام لعبْرةً نسْقیکمْ ممّا فی‏ بطونه منْ بیْن فرْثٍ و دمٍ لبناً خالصاً سائغاً للشّاربین(نحل: 66): و بی‌تردید برای شما در دام‌ها عبرتی است، [عبرت در اینکه] از درون شکم آنان از میان علف‌های هضم‌شده و خون، شیری خالص و گوارا به شما می‌نوشانیم که برای نوشندگان گواراست». در سوره مؤمنون نیز آمده است: «وإنّ لکمْ فی الْأنْعام لعبْرةً نسْقیکمْ ممّا فی بطونها ولکمْ فیها منافع کثیرةٌ ومنْها تأْکلون (مؤمنون: 21): و به‌یقین برای شما در دام‌ها عبرتی است، از شیری که در شکم آن‌هاست به شما می‌نوشانیم و در آن‌ها برای شما سودهای فراوانی است و از [گوشت] آن‌ها ]نیز[ می‌خورید». در تفسیر این آیه، در تفسیر المیزان آمده است: معنای آیه این است که ما شما را ازآنچه در بطون انعام است، شیرى از میان سرگین و خون آن‌ها بیرون کشیدیم و به شما نوشاندیم که به هیچ‌یک از آن دو آلوده نبود و طعم و بوى هیچ‌یک از آن دو را با خود نیاورد؛ شیرى گوارا براى نوشندگان و این خود عبرتى براى عبرت‌گیرندگان و وسیله‌ای براى راه بردن به کمال قدرت و نفوذ اراده خداست (4). همچنین، در بحث جایگاه شیر در قرآن می‌توانیم به آیه شریفه 15 از سوره مبارکه محمد اشاره نماییم که در آن توصیف بهشتی است که خداوند به پرهیزگاران وعده داده است: «... وأنْهارٌ منْ لبنٍ لمْ یتغیّرْ طعْمه...» و نهرهایی از شیر که طعمش هرگز تغییر نمی‌کند».

جایگاه شیر و لبنیات در احادیث و روایات
در روایات مختلف به اهمیت مصرف لبنیات اشاره شده است که برای نمونه، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
شیر، یک غذاى کامل است که هم جایگزین آب و هم جایگزین غذاست و همه نیازهاى بدن را تأمین مى‌کند. در همین رابطه، پیامبر اکرم| فرمودند: «خوردن شیر از ‌ایمان است. بر شما باد خوردن شیر که شیر حرارت را از قلب برطرف می‌کند؛ همان‌گونه که انگشت عرق را از پیشانی دور می‌کند و نیز خوردن آن پشت را محکم می‌‌کند و بر عقل می‌‌افزاید و ذهن را ذکاوت و چشم را جلا می‌‌بخشد و فراموشی را از بین می‌‌برد. هیچ‌چیز جز شیر، جای خوردن و آشامیدن را نمی‌‌گیرد» (6 و 7). همچنین، ایشان در احادیثی دیگر در خصوص شیر می‌فرمایند: «خداوند هیچ دردی فرو نفرستاده، مگر ‌اینکه برای آن درمانی هم فرستاده است؛ در شیر گاو درمان هر درد است». «بر شما باد شیر گاو، چراکه گاو از هر درختی می‌خورد و شیر آن درمانی برای هر درد است». «سه چیز قوّه حافظه را افزایش داده، بیماری را از بین می‌برد: شیر، مسواک و قرائت قرآن» (4). همچنین، در بحث شیر و لبنیات در احادیث آمده است: «زن‌های حامله خود را شیر بدهید که آن عقل بچه را زیاد می‌کند» (6). امام علی× فرمودند: «شیر گاو داروست» (8). در حدیثی دیگر، امام موسی بن جعفر× فرمودند: «شیر و عسل قوه باه و ضعف جنسی را تقویت می‌نماید و برای دباغی کردن (گرفتن رطوبت اضافی و تقویت عملکرد) معده سودمند است» (6). همچنین، احادیثی که در خصوص لبنیات از امام صادق× نقل شده به شرح ذیل است: «اللّبن طعام الْمرْسلین (الکافی. 1/۳۳۶)؛ شیر طعام رسولان است». «علیْک باللّبن، فإنّه ینْبت اللّحْم و یشدّ الْعظْم (همان. ۶/ ۳۳۶)؛ از شیر استفاده کن؛ زیرا گوشت را می‌رویاند و استخوان را تقویت می‌کند» (9).

سخن پایانی
درباره تحلیل دلالت این احادیث باید بگوییم که شیر یکی از غذاهای پرارزش است و ازآن‌رو که غذایی نسبتاً کامل و خوش طبعی است، در هر عصر و زمانی مورد توجه بشر بوده است. شیر به عوامل بیماری‌های خطرناک و عفونی، اجازه نشو، نمو و فعالیت نمی‌دهد. مسکن اعصاب، تقویت‌کننده حافظه و عامل زیبایی و سلامت انسان است (6). شیر و لبنیات ترکیبات متعددی دارند که برای سلامت ضروری هستند. با وجود مزایای لبنیات، به‌عنوان یک منبع سرشار از پروتئین و ریزمغذی‌ها، میزان مصرف آن هنوز کمتر از مقادیر توصیه‌شده است. بررسی‌ها نشان داده‌اند که با افزایش مصرف لبنیات، در هزینه‌های سلامتی صرفه‌جویی می‌شود. شیر و لبنیات سبب کاهش خطر استئوپروز، پیشگیری از برخی سرطان‌ها، کاهش بروز علائم پیش از قاعدگی و عفونت‌های ادراری می‌شود. ازجمله دلایل کاهش مصرف شیر و لبنیات می‌توان به ایجاد برخی مشکلات گوارشی بعد از مصرف آن‌ها، مطلوب نبودن بو و طعم، وضعیت اقتصادی افراد، نگرانی دربارە چربی آن‌ها و... اشاره کرد که البته با آموزش و افزایش آگاهی از فواید مصرف محصولات لبنی کم‌چرب، می‌توان به درصدی بالاتر از مصرف رسید (10).

منابع:
قرآن کریم
1- JL Raymond, K Morrow. “Krause and Mahan’s Food & the Nutrition Care Process”. 15th Edition. Elsevier Health Sciences. 2021.
2- ترابی، پریسا و همکاران (آبان ماه 1398). «بسته آموزشی تغذیه ویژه کارشناس تغذیه در برنامه تحول سلامت در حوزه بهداشت». دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت. ص 90-11.
3- عبداللهی، زهرا و همکاران (1392). راهنمای جامع تغذیه مادران باردار و شیرده. نشر: اندیشه ماندگار. ص 44-38.
4- موسوی، میرحسن؛ شاویسی، نسیم و خطیبی، سید امین (1396). «بررسی خصوصیات درمانی شیر از دیدگاه طب نوین». تعالی بالینی. ۷ (۲): ص ۳۳-۴۹.
5- خلیلی سامانی، افروز و طاهری کفرانی، اصغر (1395). «بررسی اهمیت شیر و محصولات لبنی از دیدگاه قرآن و معصومین÷». دومین همایش ملی قرآن و علوم زیستی با محوریت غذای سالم. https://civilica.com/doc/909337.6-
حسینی کارنامی، سیدحسین (1393). «اعتبار سنجی محتوایی و سندی احادیث طبی کتاب طب النبی| مستغفری». نشریه اسلام و سلامت. ۱ (۴): ص ۲۷-۴۰.
7- قرائتی، محسن (1383). تفسیر نور. تهران: مرکز فرهنگى درس‌هایی از قرآن. چاپ یازدهم.
8- محمدی ری‌شهری، محمد. دانشنامه احادیث پزشکی، جلد 2. ص 477.
9- روشنایی، کامبیز؛ روشن، حسن و فاطمی‌نیا، یوسف (1399). «ارزش‌شناسی گروه‌های غذایی در قرآن و روایات». دو فصلنامه علمی قرآن و علم. 14 (27): ص 250-231.
10- خلدی، ناهید؛ پیراسته، اشرف؛ خاجوی شجاعی، کبری؛ شیخانی، اکبر؛ زایری، فرید و مسکین، المیرا (1397). «ارزیابی موانع و فواید درک‌شده‌ی مصرف لبنیات در زنان ساکن شهر تهران». آموزش بهداشت و ارتقای سلامت. ۶ (۱): ص ۲۹-۳۸.

نویسندگان:

علی‌اکبر حق ویسی

گروه بهبود تغدیه جامعه مرکز بهداشت استان، قم، ایران.

ابوالفضل محمدکریمی

گروه بهبود تغدیه جامعه مرکز بهداشت استان، قم، ایران.