نشریه دانش سلامت و دین

معرفی سند اجازه‌نامه‌ و گواهی طبابت «میرزا فضل‌الله وثوق‌الحکماء»

اسناد، به‌عنوان بخشی مهم از منابع دست‌اول تاریخی، می‌توانند در حل‌وفصل نکات باریک و تاریک پژوهش‌های تاریخی، ازجمله تاریخ پزشکی بسیار راهگشا باشند. اجازه‌نامه‌های پزشکی، بخشی از این اسناد ارزشمند هستند. باوجوداینکه صدور این اجازه‌نامه‌ها حتی در دوران باستان در ایران مرسوم بوده است، اما متأسفانه قدمت اکثر قریب به‌اتفاق اجازه‌نامه‌ها و گواهی‌های طبابت موجود در ایران به دوران قاجار بازمی‌گردد. این مقاله در پی معرفی اجمالی یک مجموعه سند هفت برگی از اجازه‌نامه‌ها و گواهی‌های طبابت فردی به نام میرزا فضل‌الله وثوق الحکماء است که در اواخر دوران قاجار و احتمالاً اوایل دوران پهلوی می‌زیسته است.
 اولین سند این مجموعه گران‌بها در روز سه‌شنبه اول ذی‌حجه 1319 قمری در زمان حکومت مظفر الدین شاه قاجار به‌وسیله نظام الحکماء توقیع شد و در طول 14 سال و 9 ماه و 22 روز اجازه‌نامه‌هایی از اطبای دیگر، همچون مؤتمن الاطباء، دکتر لوف، اعلم الملک، معتمد الحکماء، رکن الحکماء، ابراهیم الطباطبایی، اعتماد الحکماء، و سلطان الحکماء به آن اضافه شد تا بالاخره این مجموعه در تاریخ یکشنبه بیست و دوم رمضان 1334 قمری، با اجازه‌نامه رسمی وزارت معارف در سال‌های پایانی حکومت احمدشاه آخرین پادشاه قاجاریه تکمیل شد.
 این مجموعه شامل 7 برگ، 1 قطعه عکس و 1 قطعه تمبر بوده و به سه زبان فارسی، عربی و فرانسه نوشته شده است. نوشته‌های پایانی این سند به همراه امضاها و تاریخ‌های متعدد حاکی از دست‌به‌دست شدن‌های فراوان آن دارد، ولی سرانجام پس از تأسیس سازمان اسناد ملی ایران در سال 1349 شمسی این مجموعه در این مرکز بایگانی شد و چند سالی است که تصاویر آن در سایت مرکز آرشیو ملی ایران در دسترس عموم قرار گرفته است.
 مطابق اطلاعات مندرج در این سند، میرزا فضل‌الله بن محمد، ملقب به وثوق الحکماء، در تبریز متولد شد و طب قدیم را نزد پدرش حاجی میرزا محمد ملقب به امین الحکماء آموخت. سپس به تهران مهاجرت کرد و طب جدید را با کسب علوم نظری و تجربه عملی در بیمارستان دولتی تهران و مطب طبیبانی حاذق، همچون سیدحسین ملقب به نظام الحکماء (۱۲۶۳ - ‏۱۳۴۵ ق) و زین‌العابدین بن محمد ملقب به الطبیب مؤتمن (۱۲۴۷ - ‏۱۳۲۶ ق) آموخت و در فیزیولوژی، پاتولوژی ، کحّالی، اعمال یداوی و انواع معالجات داخلی و خارجی تبحر لازم را به دست آورد. او پس از اتمام تحصیل به زادگاه خود تبریز بازگشت و در آنجا به کار طبابت مشغول شد.
در ادامه، تصویر و متن نخستین سند اجازه‌نامه نامبرده به‌همراه اجازه‌نامه رسمی وزارت معارف آورده می‌شود.

اولین سند اجازه‌نامه
متن نخستین سند اجازه‌نامه بدین شرح است:
«جناب جلالت انتساب میرزا فضل‌الله خان وثوق الحکماء ولد جناب مستطاب آقای امین الحکماء دام اقباله که بعد از تحصیل علم و عمل طب عتیق و یک دوره طب جدید از تشریح و فیزیک و شیمی طبی و فیزی لژی و پاتلژی ان ترن و پاتلژی اکسترن و کحّالی بطهران آمده و برای تکمیل تحصیل خود همه روزه در کلینیک این حقیر حاضر شده و همه قسم معالجات داخلی و خارجی و اعمال یدی را دیده و این اواخر خود ایشان معالج و عامل بود و الحق امروز از عهده همه قسم معالجه و اعمال یدی برمی‌آیند و این حقیر کمال اطمینان را به ایشان دارم و لایق و شایسته خدمت به بنی نوع هستند و ان شاءاللّه با کمال مواظبت و دقت مشغول این خدمت خواهد بود.
فی غره ذی‌حجه 1319
حسین الحسینی طبیب
نظام الحکاء»
پی‌نوشت: به روز اول ماه قمری غرّه گویند.

اجازه‌نامه رسمی وزارت معارف دولت علیه ایران
 اجازه‌نامه رسمی وزارت معارف که ازنظر تاریخی آخرین برگ این سند است، به‌منظور اعطای اجازه طبابت در تبریز به وثوق الاطباء در تاریخ اول مرداد (برج اسد) سال 1334 قمری برابر با سال لوی‌ئیل ترکی (سال نهنگ) با امضای رئیس‌کل معارف علی اعلم السلطنه، رئیس اداره حفظ‌الصحه، دکتر عبدالعلی سیف الاطباء و وزیر معارف مرتضی مرتضائی صادر شده است.
 همان‌طور که مشاهده شد، اسناد و اجازه‌نامه‌ها اطلاعات بسیاری، ازجمله چگونگی و روند آموختن طب، عناوین دوره‌های آموزشی، نحوه سنجش مهارت محصلین طب، اساتید و اطبای برجسته و سمت آن‌ها، وضعیت و امکانات بهداشتی و حتی اهداف اصلی پرداختن به این علم را در آن دوره در اختیار پژوهشگران تاریخ پزشکی قرار می‌دهند.


منابع:
- اجازه‌نامه‌ و گواهی طبابت میرزا فضل‌الله وثوق الحکماء (سند). آرشیو ملی ایران: ش ۲۹۶/۲۴۶۸۴.

نویسنده:

مریم محسنی سیف آبادی

گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.