نشریه دانش سلامت و دین

خودشناسی و تأثیر آن در سلامت جسمی و روانی

خودشناسی، یعنی تصویر هر کس از خودش و اینکه خودش را چطور می‌بیند که در واقع، خود پنداره هر شخص است.
خودشناسی، موجب تنظیم ارتباط انسان در ابعاد چهارگانه ارتباط انسان با خداوند، جهان هستی، سایر انسان‌ها و خویشتن می‌گردد. هم‌چنین، موجب آگاهی انسان از استعدادها و کمالات وجودی خویشتن و نیز اوصاف و رذایل اخلاقی نکوهیده‌اش است. این مهارت به انسان کمک می‌کند تا از طریق خودسازی و تهذیب نفس، بر جنبه‌های منفی وجودیش غلبه کرده، در مسیر تعالی اخلاقی و تکامل معنوی خویش گام بردارد. اسلام همواره بر شناخت نفس و مراتب مختلف آن تأکید می‌کند. براین‌اساس، می‌توان گفت که در بینش اسلام منظور از معرفت انفسی، شناخت همه حالات و مراتب نفسانی انسان در دو بعد مادی و معنوی است.
انسان با خودشناسی و آگاهی از توانایی‌ها و استعدادهای فطری و غیر فطری خویش (نقاط ضعف و قوت) می‌تواند در مسیر خودسازی و تهذیب نفس پیش رود و با غلبه بر بعد مادی و تمایلات شهوانی وجود خویشتن، مراحل کمال انسانی را طی کند و درنهایت، به سرمنزل مقصود که همان قرب الهی است برسد. نتیجه اینکه، خودشناسی از موضوعات محوری در تربیت انسان و آراستگی وی به فضایل اخلاقی است. اسلام، همواره به خودشناسی و معرفت نفس ازآن‌رو که مبدأ حرکت تکاملی انسان در رسیدن به قرب آفریدگار است، تأکید می‌کند.
قرآن کریم، فراموش کردن خود را نتیجه فراموش کردن خدا برمی‌شمارد و می‌فرماید: «ولا تکونوا کالّذین نسوا اللّه فأنْساهمْ أنْفسهمْ (حشر: 19): مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند، پس خدا هم خودشان را از یادشان برد». قرآن  کریم در تلاش است که انسان «خود» را کشف کند. این «خود»، «خود» شناسنامه‌ای نیست که اسمت چیست؟ اسم پدرت چیست و در چه سالی متولد شده‌ای؟ و تابع چه کشوری هستی؟ «خود»، همان چیزی است که «روح الهی» نامیده می‌شود و با شناختن «خود» است که (انسان) احساس شرافت و کرامت می‌کند و خویشتن را از تن دادن به پستی‌ها برتر می‌شمارد (شناسایی توانایی‌ها و  صفات مثبت خود و تلاش برای شکوفا کردن آن‌ها برای حذف صفات بد و منفی و رسیدن به کمال). امیرمؤمنان  نیز می‌فرمایند: «در شگفتم از کسی که خود را نمی‌شناسد، چگونه می‌تواند پروردگارش را بشناسد» (میرجلاالدین ارموی.1377). اسلام برخلاف سایر ادیان به شناخت انسان اهمیت بسیار زیادی داده و وی را به شناخت سفارش کرده است تا بتواند راه صحیح سعادت را انتخاب کند.
یکی از عوامل خودشناسی، آشنایی با نقص‌های خود است. ترس و وحشت از اعتراف به نقایص خود باعث می‌شود که انسان بر واقعیت درونی خود پرده افکنده، برای برداشتن آن نکوشد، اما با تلاش و صداقت می‌توان به نقص‌های درونی آگاهی یافت و برای برطرف کردن آن‌ها کمر همت بست (سادات. 1394).
از پیامبر اکرمﷺ روایت شده است که فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه: کسى که خود را بشناسد همانا پروردگارش را شناخته است» (آقاجمال خوانسارى. 1396).
علامه طباطبایی فرمود: «خداوند مؤمنان را به ملازم بودن به خویشتن که همان حفظ کردن راه هدایت است، ترغیب کرده و می‌فهماند راهی که لازم است انسان‌ها بپیمایند، راه خویشتن است که ایشان را به شناخت خداوند و سعادت حقیقی می‌رساند»(مرکز تحقیقات علوم اسلامی سپاه. 1378). خودشناسی اولین قدم در راه پیشرفت قوای بشری است. پس اگر بخواهیم از نیروی خود و فرصت‌های زندگی بیشترین استفاده را ببریم، لازم است پیش از هر چیز به استعدادهای خود نظری داشته، آن‌ها را بشناسیم. پیامبر اکرم می‌فرمایند: «باایمان‌ترین شما با شناخت‌ترین شماست»(محمدی ری‌شهری. 1384 ).
انتظاری که از خودشناسى می‌رود، منحصر به این نیست که مقصد را به ما نشان دهد، بلکه انتظار داریم مسیر حرکت را نیز به ما معرفى کند. مسیر حرکت وقتى روشن مى‌شود که بتوانیم افعال مناسب براى رسیدن به مقصد را شناسایى کنیم. هر فعلى که ما انجام مى‌دهیم یک یا چند بعد از ابعاد وجود ما را تحت تأثیر قرار مى‌دهد. برخى از افعال به پرورش بعد علمى و تکامل قوه عاقله ما کمک مى‌کند و برخى به اعتدال قوه غضبیه و شهویه ما یارى مى‌رسانند. اگر کسى بداند کدام افعال، ابعاد وجودى او را به اندازه مناسب پرورش مى‌دهد تا او بتواند به مقصد نهایى برسد، در واقع راه را مى‌شناسد. بنابراین، کسى که راه را نمى‌شناسد، افعال مناسب براى رسیدن به مقصد را نمى‌داند. از امیرمؤمنان (علیه‌السلام) دراین‌باره نقل شده است که فرمودند: «معرفة النفس أنفع المعارف: خودشناسى سودمندترین دانش‌هاست» (خوانسارى. 1396).
همچنین حضرت می‌فرمایند: «اعظم الجهل جهل الانسان امر نفسه: بزرگ‌ترین نادانى، خود ناشناسی انسان است» (خوانساری. ‌1396).
و نیز فرمودند: «نال الفوز الاکبر من ظفر بمعرفة النفس: کسى که به شناخت خود دست یابد به بزرگ‌ترین رستگارى و پیروزى رسیده است» (خوانساری. ‌1396).
ویژگی‌های افرادی که خودشان را می‌شناسند:
1. خصوصیات مثبت و توانایی‌ها و استعدادهای خود را می‌شناسند و به آن افتخار می‌کنند.
2. خصوصیات منفی و شکست‌های خود را می‌شناسند و آن را می‌پذیرند و در راستای اصلاح آن می‌کوشند.
3. موفقیت‌ها و شکست‌های خود را می‌شناسند و به موفقیت‌های خود افتخار می‌کنند و از شکست‌هایشان درس می‌گیرند.
4. به خود و دیگران احترام می‌گذارند.
5. برای رسیدن به اهداف خود تلاش می‌کنند.
6. مسئولیت اعمال و رفتار خود را می‌پذیرند.
شما می‌توانید برای خودشناسی بیشتر تمرین ذیل را انجام دهید.
برگه خودشناسی
شما می‌توانید بعد از مدتی، دوباره این تمرین را انجام دهید تا ببینید چه میزان توانسته‌اید خودشناسی خود را تغییر داده، به عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس برسید.

منابع:
- قرآن کریم.
- خوانساری، آقا جمال. غررالحکم و دررالحکم. انتشارات تهران.(1396)
- مرکز تحقیقات اسلامی. سپاه انسان‌شناسی. ص 11.(1378)
- سعادت، محمدعلی. اخلاق اسلامی. انتشارات سمت.(1394)
-  محمد محمدی، ری‌شهری. میزان الحکمه. انتشارات دارالحدیث.(1384)
-روش‌های خودشناسی از دیدگاه قرآن و روایات hawzahnews.com/news/365936

نویسنده:

زهره ساجد

واحد سلامت روان، معاونت بهداشتی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران