نشریه دانش سلامت و دین

راه آبی ادویه و نقش آن در تاریخ پزشکی ایران

در گذشته، دو شاهراه اصلی، رسالت مهم پیوند شرق و غرب ربع مسکون جهان را بر عهده داشتند؛ یکی راه خاکی ابریشم و دیگری راه آبی ادویه. درباره جاده ابریشم و نقش آن در تعاملات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و حتی پزشکی، مقالات بسیاری نگاشته شده، اما درباره راه آبی ادویه تحقیقات و پژوهش‌های گسترده‌ای انجام نشده است. این مقاله به دنبال معرفی اجمالی این مسیر دریایی و تأثیر آن بر طب و داروسازی ایرانیان است.
 جاده ادویه (Spice Road) شبکه‌ای از راه‌های دریایی بین‌المللی است که مسیر اصلی آن از سواحل غربی ژاپن آغاز می‌شد و پس از گذشتن از جزایر اندونزی و دور زدن شبه‌قاره هند و سرزمین‌های خاور نزدیک، از طریق خلیج عدن و دریای سرخ، به مدیترانه و اروپا متصل می‌شد (رید. 1376: 10). این شبکه آبی بین‌المللی، به شاخه‌های متعددی تقسیم می‌شد که یکی از شاخه‌ها به خلیج فارس می‌رسید. این مسیر که به راه فلفل نیز مشهور بود، خود شبکه‌ای از راه‌ها را در برمی‌گرفت و از طریق شش شاهراه خشکی با گذشتن از شهرها و مراکز تجاری مهم ایران، به غرب آسیا، اروپا و آفریقا منتهی می‌شد (باستانی پاریزی. 1372: 192 - 199). راه‌هایی که قدمتشان به پیش از میلاد مسیح می‌رسید و تا دوران قاجار نیز مورد استفاده بودند و از آنجا نقره، طلا، ادویه و عطرهایی همچون مرمکی، آبنوس، دارچین، الوار، کندر و حیوانات نایاب رد و بدل می‌شد (ابن بلخی. 1343: 380-382، 441- 442، 444 و 461). ازاین‌رو، این مسیرها برای طبیبان از حیث تهیه ادویه مفرده و همچنین مرکبه بسیار بااهمیت بودند. در برخی قسمت‌های ایران ازجمله در استان فارس، شش کیلومتری جنوب شهر جهرم، بقایای یکی از جاده‌های سنگ‌فرش کوهستانی ادویه هنوز بر جای مانده است که یکی از شاهکارهای مهندسی و جاده‌سازی به شمار می‌رود.
 راه ابریشم در طول تاریخ مورد توجه حکومت‌ها و حاکمان ایرانی بود و آن‌ها با ایجاد امنیت و کاروان‌سراهای مجهز و فراوان در این مسیر، می‌کوشیدند از مزایای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و علمی آن بهره‌مند شوند؛ ولی در مقایسه با راه ابریشم، توجه به راه ادویه، هم قبل و هم بعد از اسلام از اهمیت کمتری برخوردار بود که یکی از علل آن، عدم توجه پادشاهان به تقویت تجهیزات دریایی و استفاده از راه‌های آبی در ایران بود. البته در زمان ساسانیان و در دوره خسرو انوشیروان (531-579 م) تا زمان خسروپرویز (591-628 م)، ایران افزون بر تسلط بر راه‌های آبی خلیج فارس و دریای عمان، نیروی دریایی خود را تا بنادر یمن، تنگه باب المندب، کانال سوئز و دریای مدیترانه گسترش داد (کریستن سن. 1375: 495-496، 582-584)؛ ولی در دوران زوال سلسله ساسانیان و پس از انقراض آن به‌وسیله مسلمانان و روی کار آمدن خلافت اسلامی، توجه به این مسیر کمتر شد تا اینکه با روی کار آمدن دولت شیعی آل‌بویه، امیران این سلسله به‌ویژه عضدالدوله، به اصلاحات و اقداماتی گسترده‌ برای ارتقای وضعیت اقتصادی، علمی، بهداشتی و... همت گمارند. نزدیکی تختگاه عضدالدوله یعنی شیراز به خلیج فارس، سبب شد تا با ایجاد امنیت و امکانات اقامتی مناسب، این مسیرها رونق یابند و از طریق انتقال دارو از بنادر خلیج فارس و دریای عمان به شیراز و دیگر شهرها تا اروپا، منافع مادی ـ معنوی فراوانی را برای حکومت، تجار، صنعتگران و به‌طورکلی، تمامی مردم شهرهایی که در آن مسیرها قرار داشتند، فراهم آورند. یکی از منافع راه ادویه، ارتقای اطلاعات دارویی و دسترسی اطبای ایرانی به ادویه مفرده و مرکبه و همچنین، تجارب پزشکی اقالیم شرق و غرب ربع معمور جهان آن روزگار بود؛ چراکه این شبکه بین‌المللی آبی از یک‌سو سبب آشنایی بیش‌ازپیش ایرانیان با ادویه و طب شرقی، مانند هند و چین و ژاپن شد و از سوی دیگر، از طریق بازرگانانی که در مسیر برگشت، ادویه مدیترانه‌ای، آفریقایی، یمنی و ... را به شرق می‌برند، زمینه آشنایی ایرانیان با ادویه و به تبع آن پزشکی اقالیم غربی را نیز فراهم می‌نمود (رک: ابن خردادبه. 1337: 54؛ مقدسی. 1983: 47، 658، 673-674؛ استخری. 1339: 109 و 113).
 امروزه، چین با احیای مسیر ابریشم، منافع زیادی را برای کشورهایی که در مسیر این جاده قرار دارند، به ارمغان خواهد آورد. ازاین‌رو، هند نیز پیشگام طرحی برای احیای راه آبی ادویه به محوریت ایران شده است که در صورت اجرا می‌تواند نقش بسیار مهمی در رهایی اقتصاد ایران از وابستگی نفتی داشته باشد (تویسرکانی. 1398: 1-38). احیای این مسیر اگر با پژوهش‌ها و مطالعات صحیح تاریخی از سوی ایران صورت گیرد، این پروژه آبی ـ خاکی که از دریای عمان، خلیج فارس و شهرهای داخلی ایران می‌گذرد، نه‌تنها سودی سرشار در تجارت و جهانگردی ایران به همراه خواهد داشت، بلکه در حوزه طب سنتی ایران نیز می‌تواند منافع بسیاری داشته باشد. برای مثال، برنامه‌ریزی‌های هدف‌مند و مشخص در حیطه تحقیقات تاریخ پزشکی می‌تواند گامی بزرگ در راستای آشنایی جهان با پوشش متنوع گیاهان دارویی ایرانی و خواص آن‌ها و از آن مهم‌تر، طب ایرانی با هدف صادرات و تجاری‌سازی آن داشته باشد و سرمایه‌های زیادی را برای سرمایه‌گذاری در این صنعت برای ایران جذب کند.

منابع:
- ابن بلخی (1343). فارس نامه. تصحیح گای لسترنج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: دنیای کتاب.
- ابن‌خرداد به، عبیدالله (1371). المسالک و الممالک. ترجمه سعید خاکرند. تهران: میراث ملل.
- استخری، ابراهیم (1339). المسالک و الممالک. ترجمه ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1372). مجله کلک. شماره 47 و 48: 192-199.
- تویسرکانی، مجتبی (1398). نشریه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. شماره 105: 1-38.
- رید، استرون (1376). راه‌های ابریشم و ادویه: ابداعات و بازرگانی. ترجمه: سیامک کاظمی. پاریس: دفتر نشر فرهنگ اسلامی و کمیسیون ملی یونسکو.
- کریستن‌سن، آرتور (1375). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
- مقدسی، محمد (1360). احسن التقاسیم فی معرفته الاقالیم. ترجمه علینقی منزوی. تهران: مؤلفان و مترجمان ایران.

نویسنده:

مریم محسنی سیف آبادی

گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم