نشریه دانش سلامت و دین

خودمراقبتی معنوی بر اساس دعا

خودمراقبتی، عملی است که در آن فرد از دانش، مهارت و توان خود برای دستیابی به سلامت خود در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی استفاده می‌کند که می‌تواند شامل خودمراقبتی جسمی، روانی، عاطفی، اجتماعی و معنوی باشد. تعریف‌های مختلفی در خصوص خودمراقبتی معنوی مطرح شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود. برخی این مفهوم را به‌عنوان یک فرایند فعال و مثبت تعریف کرده‌اند: پیگیری فعالیت‌هایی که ذهن و روح را پرورش و فرد مضطرب و بیگانه را به احساس انسجام، وحدت درونی و آرامش سوق می‌دهد (Haskell. 2003).
برخی نیز این مفهوم را به معنای جستجوی معنا و هدف در زندگی و ارتباطات متقابل مشترک با جهان، یک نیروی برتر، و سایر افرادی که در این جهان سهیم هستند، دانسته‌اند ( Kueisi, Nirmala, Lori. 2021). برخی نیز بر این باورند که مراد از این مفهوم، آگاهی به بعد معنوی انسان و شناخت نیازها و تعارض‌های معنوی خود و مهارت‌یابی برای رفع تعارض‌ها و تأمین نیاز معنوی و ایجاد معنویت در ارتباط با خود، خلق، خدا و خلقت و ارتقای سلامت معنوی انسان است. روش‌ها و برنامه‌های مختلفی برای خودمراقبتی مطرح شده که یکی از این روش‌ها، خودمراقبتی معنوی نیایش‌محور است. در این روش، پس از رفع تعارض‌های معنوی، مهارت‌یابی برای بازسازی شناختی و تأمین نیاز معنوی و تثبیت معنویت مبتنی بر دعا صورت می‌گیرد؛ نکته‌ای که ارتقای سلامت معنوی را در پی دارد (آذربایجانی و همکاران. 1400: 102-103).
دعا، ارتباط صرف با خدای متعال نیست، بلکه توجه به مضامین بلند ادعیه روشن می‌کند که این متون افزون بر ایجاد ارتباط قلبی با خداوند، می‌توانند شناخت انسان را از خود، خدای سبحان، هستی و دیگران، اصلاح کنند. معنا و تفسیری نو به مسائل زندگی دهند و نگرش ما به مسائل را تصحیح کنند. برای نمونه، وقتی به مضامین عالی دعای امام سجاد (علیه‌السلام) در هنگام بیماری توجه می‌کنیم، معارف بلند آن می‌تواند انسان را به لحاظ شناختی و عاطفی متحول سازد. امام سجاد (علیه‌السلام) در هنگام بیماری این دعا را می‌خواندند:
اللّهمّ لک الْحمْد على ما لمْ أزلْ أتصرّف فیه منْ سلامة بدنی، و لک الْحمْد على ما أحْدثْت بی منْ علّةٍ فی جسدی فما أدْری، یا إلهی، أیّ الْحالیْن أحقّ بالشّکْر لک، و أیّ الْوقْتیْن أوْلى بالْحمْد لک أ وقْت الصّحّة الّتی هنّأْتنی فیها طیّبات رزْقک، و نشّطْتنی بها لابْتغاء مرْضاتک و فضْلک، و قوّیْتنی معها على ما وفّقْتنی له منْ طاعتک أمْ وقْت الْعلّة الّتی محّصْتنی بها، و النّعم الّتی أتْحفْتنی بها، تخْفیفاً لما ثقل به علیّ ظهْری من الْخطیئات، و تطْهیراً لما انْغمسْت فیه من السّیّئات، و تنْبیهاً لتناول التّوْبة، و تذْکیراً لمحْو الْحوْبة بقدیم النّعْمة و فی خلال ذلک ما کتب لی الْکاتبان منْ زکیّ الْأعْمال، ما لا قلْبٌ فکّر فیه، و لا لسانٌ نطق به، و لا جارحةٌ تکلّفتْه، بلْ إفْضالًا منْک علیّ، و إحْساناً منْ صنیعک إلیّ. اللّهمّ فصلّ على محمّدٍ و آله، و حبّبْ إلیّ ما رضیت لی، و یسّرْ لی ما أحْللْت بی، و طهّرْنی منْ دنس ما أسْلفْت، و امْح عنّی شرّ ما قدّمْت، و أوْجدْنی حلاوة الْعافیة، و أذقْنی برْد السّلامة، و اجْعلْ مخْرجی عنْ علّتی إلى عفْوک، و متحوّلی عنْ صرْعتی إلى تجاوزک، و خلاصی منْ کرْبی إلى روْحک، و سلامتی منْ هذه الشّدّة إلى فرجک‏ إنّک الْمتفضّل بالْإحْسان، الْمتطوّل بالامْتنان، الْوهّاب الْکریم، ذو الْجلال و الْإکْرام (علی بن حسین (ع)، 1376: 15).
خداوندا! بر سلامت تنم که پیوسته با آن به کار خویش پرداخته‌ام، تو را سپاس می‌گویم و [نیز] بر آن بیماری‌ای که بر تنم عارض کردی، تو را سپاس می‌گویم. اکنون ای خدای من، نمی‌دانم کدام‌یک از این دو حال، سزامندتر برای سپاس‌گزاردن توست و کدام‌یک از این دو وقت، برای ستودن تو سزاوارتر است. زمان تندرستی که در آن روزی‌های پاک خویش را گوارایم ساختی و مرا به آن‌ها برای جستن خشنودی و فضل خود، شور و نشاط بخشیدی و با برخورداری از آن‌ها بر آن طاعت‌ها که توفیقش را ارزانی‌‌ام داشتی توانا ساختی؟ یا زمان بیماری که مرا بدان آزمودی؟ و نعمت‌هایی که به من ارمغان دادی تا مایه سبک شدن بار گناهانی شود که پشتم را سنگین کرده بود و مایه طهارت از آن گناهانی باشد که در آن غوطه‌ور شده بودم و توجه‌دهنده‌ای باشد که به توبه بازگردم و یادآوری باشد که گناه را به برکت دیرین تو بزدایم و در این مدت بیماری، کاتبان اعمال برایم آن اندازه اعمال پاک نوشتند که نه به دلی خطور کرده است، نه بر زبانی گذشته و نه اندامی توان انجامش را یافته است، بلکه این‌همه، فضل تو بر من بوده و احسان و نیکی‌ای بوده است که بر من روا داشته‌ای. پروردگارا! پس بر محمد و خاندانش درود فرست و آنچه را برایم بدان خرسندی، محبوبم بدار. آنچه را بر من وارد آورده‌ای آسان و گوارایم ساز و مرا از آلودگی‌هایی که پیش‌تر انجام داده‌ام، پاک بدار و بدی‌هایی را که پیش فرستاده‌ام، (از نامه عملم) بزدای و شیرینی عافیت و خنکای سلامت را به من بچشان. برون‌شد مرا از بیماری به سوی عفو خویش، بازگشت مرا از دوران بسترنشینی‌ام به سوی چشم‌پوشی خویش، رهایی‌ام از درد و رنج را به فراخنای رحمت خویش و سلامت ‌یافتنم از این سختی را به آستان گشایش خویش قرار ده! تویی که نیکی‌ات سرشار و دست منتت بر همه گشاده است. بخشنده و بزرگوار و صاحب جلال و اکرامی.
برخی از نکات قابل توجه این دعا به شرح ذیل است:
شکرگزاری به خاطر نعمت‌ها: این دعا، شکرگزاری به خاطر نعمت سلامتی را یادآوری می‌کند و به‌این‌ترتیب، انسان را به یاد سلامتی پیش از بیماری می‌اندازد. بنابراین، سختی شرایط کنونی را با یادآوری زمان تندرستی و متنعم شدن روزی‌های پاک و گوارا و شور و نشاط آن زمان همراه می‌کند. همچنین، در انتهای دعا انسان را متوجه نعمت‌های فراوانی که در آن غرق است، می‌نماید که باعث می‌شود انسان به داشته‌های خود در زمان حال و گذشته نیز توجه داشته باشد و مشکل را بیش ازآنچه هست، بزرگ نپندارد و به‌اصطلاح، مانع فاجعه‌سازی در ذهن شود.
شکرگزاری به خاطر آثار معنوی بیماری: این شکرگذاری به دلیل پیامدهای معنوی بیماری است که نصیب انسان می‌شود؛ آثاری که در ادامه دعا به بخشی از آن‌ها نیز اشاره شده است. این دعا تلقین می‌کند که بیمار می‌تواند به جای گله و شکایت صرف و بی‌صبری، متوجه جنبه‌های مثبت این شرایط باشد و به خاطر آن‌ها خداوند را سپاس گوید.
آزمون بودن بیماری: محتوای دعا ما را به این نکته رهنمون می‌سازد که رویدادهای عالم نه یک اتفاق کور، بلکه برنامه‌ریزی خداوند حکیم و مهربان است و این رویدادها می‌تواند فرصتی برای تعالی ما باشد.
بیماری، سبب پاکی از گناهان: متن دعا به مخاطب توجه می‌دهد که سختی‌های حاصل از بیماری سبب پاکی گناهان اوست.
زمینه‌سازی بیماری برای توجه به خداوند: بخش‌هایی از دعا اشاره می‌کند که بیماری می‌تواند هشداری به انسان باشد و او را متوجه خدای خود کند.
توجه به مقام رضا به قضا و قدر الهی: فرازهایی از این دعا رضایت به قضای الهی را به‌عنوان یک ارزش مطرح کرده است و انسان را به سمت رضایت از قضا و قدر الهی رهنمون می‌کند.
طلب سلامتی برای خود: بخشی از دعا هم به درخواست سلامتی از خدای سبحان اختصاص یافته است. نکته‌ای که نظر خواننده را جلب می‌کند، چینش خاص فرازهای مختلف دعاست که درخواست سلامتی بعد از موارد پیش‌گفته قرار داده شده است.
همه موارد فوق می‌تواند نگرش‌ها و عواطف انسان را سامان بخشد و در مسیر درست قرار دهد. البته این مهم زمانی محقق می‌شود که به مضامین دعا توجه کافی شده باشد و هر کدام از این بخش‌ها در قالب چک‌لیست‎‌ها و تمرین‌هایی به‌وسیله فرد انجام شود. در این روش، دعا یک روش معرفت‌بخش است و می‌تواند جامعیت داشته باشد؛ زیرا دعا زبان مشترک تمام ادیان، بلکه تمام انسان‌هاست.
برخی از محققان برای خودمراقبتی معنوی نیایش‌محور مراحل ذیل را پیشنهاد داده‌اند:
1. تشخیص نیاز معنوی یا تعارض معنوی فرد؛
2. تبیین مسئله و اصلاح شناخت و رفع تحریف‌های شناختی؛
3. بازسازی شناختی با تبیین مسئله؛
4. انتخاب دعای متناسب؛
5. دادن تمرین و تکنیک به فرد، برای باورسازی دعا؛
6. بیان تجربه معنوی و شکل‌گیری معنویت نیایش‌محور و سنجش سلامت معنوی فرد (آذربایجانی و همکاران. 1400: 103).

منابع:
- آذربایجانی، مسعود، احمدی فراز، محمدمهدی، آزادی، محمود (1400). مراقبت معنوی بیماران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- على بن الحسین، امام چهارم (علیه‌السلام) (1376‏). الصحیفة السجادیة. قم: دفتر نشر الهادى‏.

- Kueisi Ausar, Nirmala Lekjak, Lori Candela, 2021, Nurse spiritual self-care: A scoping review, nursing outlook.
- Haskell, C. (2003). Nurse practitioners in Alaska: Self-perceived spirituality, attitudes toward providing spiritual care, and spiritual care practices (Publication No. 1418114) [Doctoral dissertation, University of Alaska]. ProQuest LLC.

نویسنده:

حانیه شریعتمداری

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران