نشریه دانش سلامت و دین

نقش دعا در ارتقای بهزیستی با لحاظ متغیر میانجی کنترل درونی

دعا، یکی از آموزه‌های مهم قرآنی است. خدای سبحان ما را به دعا دعوت کرده و وعده استجابت داده است: «و قال ربّکم ادْعونی اسْتجبْ لکمْ انّ الّذین یسْتکبرون عنْ عبادتی سیدْخلون جهنّم داخرین (غافر: 60)؛ پروردگار شما گفته است: مرا بخوانید تا دعای شما را بپذیرم! کسانی که از عبادت من تکبر می‌ورزند به‌زودی با ذلت وارد دوزخ می‌شوند!». خداوند در تعبیری دیگر می‌فرماید: «قلْ ما یعْبؤ بکمْ ربّی لوْ لا دعاؤکمْ فقدْ کذّبْتمْ فسوْف یکون لزاماً (فرقان: 77)؛ بگو: اگر دعای شما نباشد، پروردگارم برای شما ارجی قائل نیست، شما [آیات خدا و پیامبران را] تکذیب کردید، و [این عمل] دامان شما را خواهد گرفت و از شما جدا نخواهد شد». خداوند متعال در آیه 186 سوره بقره، پس از بیان آیاتی درباره فضیلت و احکام ماه مبارک رمضان می‌فرماید: «و اذا سألک عبادی عنّی فانّی قریبٌ اجیب دعْوة الدّاع اذا دعان فلْیسْتجیبوا لی ولْیؤْمنوا بی لعلّهمْ یرْشدون؛ و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، [بگو:] من نزدیکم؛ دعای دعاکننده را، به هنگامی که مرا می‌خواند، پاسخ می‌گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند و به مقصد برسند».
در روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز فراوان به دعا تأکید شده و روایات متعددی در این زمینه از ایشان صادر شده است. در روایتی، دعا سلاح مؤمن، ستون دین و نور آسمان‌ها و زمین دانسته شده است: عنْ أبی عبْد اللّه (علیه‌السلام) قال قال رسول اللّه ﷺ: «الدّعاء سلاح الْمؤْمن و عمود الدّین و نور السّماوات و الْأرْض» (کلینی. 1407 ق: 468).
دعا آثار فراوان تربیتی (احسانی‌فر. 1390: 145)، روانی (نصیری خلیلی، حیدری‌فر. 1397: 48) و جسمی (koeing et al. 2012) دارد که در این بحث، از بین این موارد، تأثیر دعا در به‌زیستی با در نظر گرفتن متغیر میانجی کنترل درونی مورد بررسی قرار می‌گیرد. برای این منظور، نخست ارتباط کنترل درونی با به‌زیستی  بیان می‌شود و در ادامه، نقش دعا در ارتقای کنترل درونی مطرح می‌گردد.
کنترل شخصی یکی از پیشگوهای مهم در به‌زیستی است (Myers and Diener. 1996 ). افرادی که بر زندگی خود کنترلی ندارند، به‌زیستی پایینی را تجربه می‌کنند. در مقابل، افرادی با کنترل درونی بالا به‌زیستی بالایی دارند(Diener. 1984).
با اینکه در نگاه اول به نظر می‌رسد که دین یک منبع کنترل بیرونی به نام خداوند را به زندگی افراد اضافه می‌کند، ولی بسیاری از مطالعات نشان داده است که افراد دین‌دار کنترل درونی بالایی دارند. یک مرور سیستماتیک انجام‌شده در این زمینه، حاکی است که 62 درصد از 21 مطالعه مورد بررسی، ارتباط مثبت معناداری بین دین‌داری و کنترل درونی را نشان می‌دهد. دراین‌بین، 14 درصد ارتباط منفی و 18 درصد باقی نتایج ترکیبی یا پیچیده را نشان داد. به نظر می‌رسد که باورهای دینی، شکلی از کنترل درونی غیر مستقیم را فراهم می‌کند که شخص را از وابسته بودن به شانس و منابع بیرونی کنترل بی‌نیاز می‌کند (Koenig et al. 2012).
یکی از سازوکارهای اثرگذاری دین‌داری و کنترل درونی را می‌توان چنین توضیح داد که مؤمن با دعا کردن به درگاه خدای نیرومند، مهربان و دلسوز، دلگرم می‌شود که این دعا می‌تواند شرایط او را تغییر یا نیرویی به او ‌دهد که سبب مقاومت بالای او ‌گردد. در مقابل، کسی که خود را بی‌یاور احساس ‌کند، بیشتر ممکن است کنترل خود را از دست داده، امور خود را به شانس و نیروهای دیگر وابسته بداند؛ برای نمونه Ai و همکاران (2005) با ارزیابی 202 بیمار میان‌سال و مسن تحت عمل جراحی قلب باز دریافتند که دعا کردن ارتباط مثبت معناداری بر کنترل درونی بیشتر دارد.

منابع:
- قرآن کریم.
- کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1407 ق). ‏الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- احسانی‌فر، حسین (1390). «اهمیت و آثار دعا در تربیت دینی کودکان و نوجوانان». مطالعات فقه تربیتی. ش 15.
- نصیری خلیلی، علیرضا، حیدری‌فر، مجید ( 1397). «آثار روان‌شناختی دعا و نیایش با خدا و تأثیر آن بر سلامت روح و روان». قرآن و طب. ش 5.

- Myers, D. G., and E. Denier. 1996. “The pursuit of happiness: New research uncovers some nonintuitive insights into how many people are happy—and why.” Scientific American 274: 54–56.
- Diener, E. 1984. “Subjective well-being.” Psychological Bulletin 95: 542–575.
- Ai, A. L., C. Peterson, W. Rodgers, and T. N. Tice. 2005. “Faith factors and internal health locus of control in patients prior to open-heart surgery.” Journal of Health Psychology 10(5): 669–676.
- Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson (2012). Handbook of Religion and Health. Oxford University Press.

نویسنده:

مهدی صالحی

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران