نشریه دانش سلامت و دین

بررسی تأثیر روزه‌داری بر سلامت روان: یک مطالعه مروری

روزه در لغت به معنای امساک است. در اصطلاح فقهی، به فردی که از سپیده‌دم تا غروب شرعی از مفطرات ده‌گانه به نیت روزه امساک کند، روزه‌دار می‌گویند. روزه از دیرباز در میان اقوام و ملل جهان، ازجمله رومانی‌ها و هندوها مرسوم بوده است. روزه در تمام ادیان آسمانی، به‌عنوان یکی از احکام واجب به شمار می‌رود. در تورات، از روزه حضرت موسی و الیاس به مدت چهل روز و روزه سه‌هفته‌ای حضرت دانیال و روزه حضرت داوود و یونس یاد شده است. جامع‌ترین روزه در دین اسلام بر هر مرد و زن دارای شرایط واجب، روزه ماه مبارک رمضان است. حضرت رسول اکرم  فرمودند: «صوموا تصحوا»؛ یعنی روزه بگیرید تا تندرست باشید. در طب ایرانی، ابن‌سینا در کتاب قانون به درمان بیماری‌ها با روزه اشاره کرده است. از بهترین درمان‌های بیولوژیکی این است که با دفع مواد مضر، سلامت فرد را تأمین نماییم. این امر در روزه‌داری به‌سرعت اتفاق می‌افتد. آثار مثبت جسمی فراوانی در افراد سالم و بیمار، برای روزه‌داری بیان شده است؛ ازجمله اثر بر سوخت‌وساز، غلظت هورمون‌ها، فعالیت کلیه، کبد، دستگاه گوارش، دستگاه قلب و عروق، آثار عصبی و روانی، اثر بر الکترولیت‌ها و شاخص‌های خون‌سازی، و اثر بر کاهش وزن. روزه‌داری سبب کاهش افسردگی، افکار بدبینی و وسواس است و عزت‌نفس فرد را افزایش می‌دهد. این مطالعه با هدف بررسی مطالعات انجام‌گرفته در تأثیر روزه‌داری بر کنترل، کاهش و پیشگیری از افسردگی در افراد روزه‌دار مختلف انجام شد (1).

در این مطالعه، موتور جستجوی گوگل اسکولار، پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (https://www.sid.ir)، و پایگاه اطلاعات نشریات کشور (https://www.magiran.com ) و بانک نشریات علوم پزشکی (https://journals.research.ac.ir) با کلیدواژه‌های «روزه»، «روزه‌دار»، «روزه‌داری»، «امساک»، «رمضان»، و «صوم» و نیز «افسردگی»،«افسرده» «اضطراب»، «استرس»، «خشم»، «خشونت»، «پرخاشگری»، و «سلامت روان» مقالات تحقیقی از ابتدا تا ماه می 2023 موردبررسی قرار گرفتند.

مقالات به‌طورکلی نشان دادند که روزه‌داری اثری مثبت در سلامت روان روزه‌داران دارد.

 مطالعات نشان می‌دهد که مؤلفه‌های سلامت روان، شامل مؤلفه‌های «نشانه‌های بدنی»، «اضطراب و بی‌خوابی»، «کنشگری اجتماعی نارسا»، «افسردگی» و نهایتاً نمره کلی «پرسشنامه سلامت روان» در دانشجویان روزه‌دار که در ماه رمضان تمام روزه‌های خود را گرفته‌اند و یا حتی گروهی که تعداد محدودی از روزها را روزه گرفته بودند در مقایسه با گروهی که به هر دلیلی روزه نگرفته بودند، بهبود می‌یابد (2).

اثر روزه‌داری در افسردگی و سلامت روان

مطالعات نشان داده‌اند که روزه‌داری بر کنترل افسردگی نقشی مؤثر دارد. مطالعه‌ای که از معیار بهداشت روان 12 آیتمی فارل و آزمون استاندارد افسردگی بک در دو نوبت 10 روز پیش از ماه مبارک رمضان و مجدداً 10 روز بعد از ماه رمضان تکمیل شد، نشان داد که پیش از ماه مبارک رمضان، میانگین نمره بهداشت روان دانشجویان 55/8 ± 94/33 بود؛ درحالی‌که این میانگین بعد از ماه مبارک به 2/8 ± 5/34 رسید. افزون بر این میانگین، نمره افسردگی افراد پیش از ماه رمضان 33/10 ± 45/14 بود و پس‌ازآن به 38/10 ± 8/11 کاهش پیدا کرد که ازنظر آماری معنا‌دار بود (3).

افزون بر این روزه‌داری، در طی ماه رمضان، باعث کاهش در کلیه مقایسه‌ای پرسشنامه روان‌پزشکی SCL-90R می‌گردد که برای تشخیص بیماری‌های روان‌پزشکی استفاده می‌شود. بدین معنا که در مطالعات، تعداد افراد مشکوک به اختلالات روانی، پس از ماه مبارک رمضان در گروه روزه‌داران کاهش یافته بود و تعداد افراد سالم ازنظر روانی، در گروه روزه‌داران افزایش یافته بود. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که این کاهش در مقیاس افکار بدبینانه معنا‌دار بوده است و حتی تا یک ماه بعد از اتمام روزه‌داری نیز این کاهش پایا باقی مانده است (4).

در مطالعه‌ای بر 200 فرد، شامل 114 زن و 86 مرد روزه‌دار، میزان اختلالات روانی در قبل از روزه‌داری 5/17 درصد بود که بعد از روزه‌داری، این مقدار به 12 درصد کاهش یافت. مطالعات متعدد نشان دادند که احساس افسردگی در میان روزه‌داران نسبت به گروه کنترل که به هر دلیل روزه‌دار نبودند، کاهش یافته است (5).

اثر روزه‌داری بر اضطراب

اختلال در عملکرد اجتماعی، و اختلالات اضطرابی در مطالعات انجام شده در گروه‌هایی که روزه‌دار بودند، در مقایسه با گروه‌هایی که در طول ماه مبارک رمضان روزه نگرفته بودند، به‌صورت معناداری کاهش یافته بود (6).

در مطالعه‌ای که بر دانشجویان روزه‌دار انجام شد، میزان سطح اضطراب بر اساس پرسش‌نامه هامیلتون در حین ماه مبارک رمضان در سطح خفیف و پس از ماه مبارک در همان دانشجویان در سطح متوسط ارزیابی شد. براین‌اساس، اختلاف معناداری در سطح اضطراب دانشجویان در حالت امساک با حالت غیر روزه‌داری وجود داشت (7).

در مطالعه‌ای دیگر که بر دانشجویان انجام شد، بین روزه‌داری با اضطراب امتحانی ارتباط آماری معناداری وجود نداشت (8).

مطالعه‌ای که  با هدف تعیین اثربخشی روزه‌داری ماه رمضان، توأم با فعالیت ورزشی هوازی منظم بر سطح کورتیزول و اضطراب صفت و حالت در 50 ورزشکار حرفه‌ای زن و به‌صورت پیش‌آزمون و پس‌آزمون همراه با گروه کنترل انجام شد، نشان داد که روزه‌داری ماه رمضان توأم با فعالیت ورزشی هوازی منظم بر کاهش اضطراب کل و مؤلفه‌های آن، شامل اضطراب صفت و اضطراب حالت در آزمودنی‌های گروه آزمایش، اثر مثبت و معنادار داشت (9).

اثر روزه‌داری بر سایر عوامل روان‌شناختی

هرچند مطالعات محدودی درباره اثر روزه‌داری بر هوش هیجانی که به‌منظور بیان کیفیت و درک احساسات افراد، همدردی و توانایی اداره‌ مطلوب خلق‌وخو به کار برده می‌شود وجود دارد، اما این مطالعات نشان می‌دهد که روزه‌داری بر میزان هوش هیجانی و مؤلفه‌های آن مؤثر است. نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که مؤلفه‌های خودشناسی، کنترل تکانش، مسئولیت‌پذیری و همدلی، پس از روزه‌داری بهبود می‌یابد (10).

هرچند گزارش‌های اجتماعی از کاهش جرم و جرائم در ماه مبارک رمضان حکایت دارد، اما مطالعات گسترده‌ای نیاز است تا اثرات روزه‌داری را بر ابعاد مختلف سلامت روانی، عاطفی و روحی افراد، ازجمله خشم، پرخاشگری، عزت‌نفس، بدبینی، شادکامی، تاب‌آوری، امیدواری و احساس رضایت بررسی نمایند.

منابع

1. خزاعی، سهیلا (1380). «روزه‌داری و سلامت. مجله غدد درون‌ریز و متابولیسم ایران»(ویژه‌نامه خلاصه مقالات کنگره روزه‌داری و سلامت):61-61. Available from: https://sid.ir/paper/479704/fa

2. رحیمزاده، سوسن؛ پوراعتماد، حمیدرضا؛ سمیعی کرانی، صمصام؛ محمدی، علیزاده (1387). «روانشناسی تحولی روانشناسان ایرانی». شماره 16 Ranking Science-Research (Ministry of Science/ISC

3. صادقی، منصوره السادات؛ مظاهری، محمدعلی (1384). «اثر روزه‌داری بر سلامت روان». مجله روانشناسی. (پیاپی 35) ویژه‌نامه روان‌شناسی و دین. ص 292-309.

4. کاظمی، مجید؛ کریمی، سیما؛ انصاری، علی؛ نگاهبان بنایی، طیبه؛ حسینی، سیدحبیب اله؛ وزیری نژاد، رضا (1385). «تأثیر روزه رمضان بر بهداشت روان و افسردگی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی سیرجان در سال 1383». مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. (پی‌درپی 19). ص 117-122. SID. https://sid.ir/paper/435094/fa

5. سردارپورگودرزی، شاهرخ؛ سلطانی زرندی، احمد؛ خضراییان، حمیده (1380). «روزه‌داری و سلامت روانی». مجله غدد درون‌ریز و متابولیسم ایران. شماره 3(ویژه‌نامه خلاصه مقالات کنگره روزه‌داری و سلامت). ص 43.

6. قهرمانی، محمد؛ دلشادنوقابی، علی؛ و توکلی زاده، جهان شیر (1379). «بررسی تأثیر روزه‌داری بر وضعیت سلامت روانی» افق دانش. شماره 6(1). ص 3-13.

 7. مقدم‌نیا محمدتقی؛ مقصودی، شاهرخ (۱۳۸۳). «بررسی تأثیر روزه‌داری در ماه رمضان بر میزان اضطراب». مجله دانشگاه علوم پزشکی گیلان. ۱۳ (۴۹). ص ۶۰-۵۴.

8. فیروز بخت، محمد؛ اکرمی، رزا؛ راجی، مجتبی؛ بهرام پور، احسان؛ نظرزاده، رضا (1394). «تأثیر روزه‌داری بر میزان اضطراب امتحانی، نگرانی و افکار منفی دانشجویان». نوید نو، 18 (60). ص 56-49.

9. مؤمنی‌فر، فهیمه؛ راجی، امین؛ جعفرنژاد گرو، امیرعلی؛ یوسفی بیله سوار، امید؛ یاراحمدی، جلال (1401). «تأثیر روزه‌داری توأم با فعالیت ورزشی هوازی بر سطح کورتیزول و اضطراب صفت-حالت در ورزشکاران حرفه‌ای زن». طب توان‌بخشی. 11(3 ). ص 320-331. SID. https://sid.ir/paper/1022272/fa

10. نیک‌فرجام مسعود؛ نورمحمدی، محمدرضا؛ مردان‌پور شهرکردی، الهام؛ اسماعیلی وردنجانی، صفرعلی؛ حسن‌پور دهکردی، علی (1392). «بررسی تأثیرات روزه‌داری بر هوش هیجانی طلاب حوزه علمیه شهرستان شهرکرد». مجله دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد. ۱۵ (۳). ص ۵۶-۶۳.

جملات کلیدی

روزه‌داری، باعث بهبود علائم افسردگی و اضطراب می‌گردد. مطالعات نشان داده است که روزه‌داران، بهبود سلامت روان در همه ابعاد، ازجمله کنترل افکار بدبینانه و افزایش نشاط و شادکامی را در مقایسه با افرادی که در ماه رمضان روزه نگرفته‌اند تجربه کرده‌اند.

نویسندگان

مریم رجعتی              دبیرستان جلال آل احمد، کرمانشاه، ایران

هاجر رجعتی             مرکز تحقیقات دارورسانی نانو،دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه،کرمانشاه،ایران