نشریه دانش سلامت و دین

مروری بر نیازهای معنوی بیماران در ارائه خدمات سلامت

در ارائه خدمات سلامت، شناخت و رفع نیازهای معنوی بیماران ضروری است. مفهوم معنویت فراتر از باورهای دینی است و مفهوم وسیع‌تری از معنا، هدف و ارتباط با قدرت برتر (خداوند) را در برمی‌گیرد. تحقیقات نشان داده است که توجه به نیازهای روحی بیماران می‌تواند به‌طور قابل‌توجهی بر سلامت کلی آن‌ها، ازجمله جنبه‌های فیزیکی، عاطفی و روانی تأثیر بگذارد. این نوشتار، مروری بر اهمیت پرداختن به نیازهای معنوی در مراقبت از بیمار در محیط‌های مراقبت‌های بهداشتی ارائه می‌کند. برخی مطالعات انجام‌شده در زمینه نیازهای معنوی را بررسی می‌کند و استراتژی‌هایی را برای شناسایی و ارزیابی نیازهای معنوی موردبحث قرار می‌دهد.

اهمیت پرداختن به نیازهای معنوی در مراقبت از بیمار

بیماران نیازمند توجه به تمام جنبه‌های جسمی، عاطفی و روحی خود هستند. بنابراین، مراقبان سلامت باید این موضوع را در مراقبت از بیمار در نظر بگیرند. معنویت، عنصر حیاتی این فرایند است و در مراقبت و درمان نباید از آن غافل شد (1). نتایج مطالعات نشان داده است که معنویت و باورهای معنوی، توانایی بیمار را برای مقابله با وقوع یک بیماری افزایش می‌دهد. افزون بر این، سرعت بهبودی را افزایش می‌دهند، احساس بهتری در فرد ایجاد می‌کنند و بیماران قدرت و انعطاف بیشتری برای مقابله با بیماری‌ها به دست می‌آورند (2). تیلور بیان می‌کند که معنویت، خود را به‌عنوان نیازهای معنوی در سه سطح نشان می‌دهد: درون‌فردی، بین‌فردی و فرافردی. نمونه‌ای از نیاز معنوی فرافردی، میل به برقراری ارتباط و پرستش موجودی برتر (خداوند) است. در این میان، میل به بخشش، بخشیده شدن، عشق ورزیدن و دوست داشته شدن نشان‌دهنده نیازهای روحی بین فردی است (3). افزون بر این، نیاز به امید و هدف، از مصادیق نیازهای روحی درون‌فردی است. نیاز، به‌عنوان شکاف بین شرایط فعلی و شرایط مطلوب تعریف می‌شود. نیازسنجی فرایند جمع‌آوری اطلاعات درباره نیازهای افراد و اولویت‌بندی آن‌ها برای تأمین الزامات برای رفع این نیازهاست(4). ایالات‌متحده آمریکا و کانادا با ایجاد شرایط مراقبت معنوی، در مراقبت استاندارد پیشرو هستند (5). بر اساس یافته‌های پژوهش‌های مختلف، هفتاد درصد مراجعان آرزو می‌کردند که پزشکانشان نیازهای روحی آن‌ها را بدانند و به آن‌ها اهمیت دهند (6). درواقع، نیازهای روحی بیماران ممکن است در شرایطی خاص تحت تأثیر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی فرد قرار گیرد. بیشتر مراجعان بیمارستان بر این باورند که سلامت معنوی به‌اندازه سلامت جسمانی حیاتی است و علاقه‌مند به طرح پرسش‌هایی درباره نیازهای معنوی خود هستند(7). شناخت نیازهای معنوی بیماران و متعاقب آن ارائه مراقبت‌های معنوی در راستای آن، یک راهبرد درمانی محسوب می‌شود. اجازه دادن به مراجعان برای بیان باورهای معنوی خود، سطح رضایت آن‌ها را افزایش و مشکلات جسمی و روحی را کاهش می‌دهد (8).

بااین‌حال، توجه به مراقبت‌های مذهبی بیمار در بخش‌های مراقبتی نادیده گرفته شده است. انجمن روان‌پزشکی آمریکا توصیه می‌کند که پزشکان باید به دنبال جهت‌گیری‌های مذهبی و معنوی بیمار باشند. براین‌اساس، این توصیه مراقبت از بیمار فراتر از درمان آن‌ها بوده است و شامل رفع نیازهای مختلف، ازجمله رفع نیازهای معنوی بوده که مورد درخواست بیشتر بیماران است(9).

فرایند غربالگری نیاز به مراقبت معنوی

در مرحله نخست، باید غربالگری معنوی، به‌منظور ارائه مراقبت مؤثر و جامع از بیمار انجام ‌گیرد. بی‌تردید، نقش بی‌بدیل پزشک معالج در این فرایند مهم‌تر اســت؛ چراکه اعتماد به پزشــک به دلیل نقش حیاتی درمانگری وی، تأثیر درخور توجهی در ترغیب بیمار به بهره‌مندی از خدمات مراقبت معنوی دارد.

غربالگری از طریق توجه به گفتار و اعمال بیمار

بیان مطالب ذیل از سوی بیماران، نشانگر احتمال نیاز به مراقبت معنوی است: پرسش‌های بیمــار دربــارە معنــا و هدف بیماری، درد و زندگی. (پرسش چرا من؟(، ابــراز ناامیدی و مأیوس شدن، کنار کشیدن و کاهش ارتباط با اطرافیان، سوگواری کردن، ناتوانی در پذیرش تغییرات... و.

غربالگری از طریق پرسشگری

 کادر درمانی با توجه به نیاز بیمار و شرایط او می¬توانند از پرسش‌های ذیل برای ارزیابی اولیه و غربالگری نیاز به مراقبت معنوی استفاده کنند. این پرسش‌ها ترتیب ندارد و نیازی نیست که از همه بیماران تمام این پرسش‌ها پرسیده شود. درواقع، انتخاب نوع پرسش و پیشبرد روند مصاحبه، تحت تأثیر تجربه درمانگر و شرایط جسمی و روحی بیمار انتخاب می¬شود و از فردی تا فرد دیگر متفاوت خواهد بود. برای مثال، رابطه شما با خدا چطور است؟ رابطه خدا با شما چطور است؟ حضور خدا را در شرایط فعلی چگونه ارزیابی می¬کنید؟ کسی یا چیزی را در بروز بیماری دخیل می-دانید؟ امیدواری شما به خدا چطور است؟ دعا هم می¬کنید؟

غربالگری از طریق پرسش‌نامه

 روش دیگر غربالگری، ارزیابی از راه پرسش‌نامه است. از ابزار پرکاربرد در این حوزه، مقیاس فیکا است. بااین‌حال، ابزارها دارای محدودیت‌هایی هستند و ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی باید استفاده از پرسش‌های باز و گوش دادن فعال را برای ارزیابی نیازهای معنوی در نظر بگیرند.

پس از ارزیابی گفتار و رفتار بیمار و پاســخ او به پرسش‌های متناسب با نوع اعتقادات و باورهایش، درصورتی‌که پاسخ بیمار یا گفتار و رفتار او نشان‌دهنده احساس ضعف رابطه معنوی با خداوند؛ نبود احساس حضور خداوند در زندگی؛ احســاس بی‌عدالتی یا مقصر دانستن خدا، خود یا دیگران در بروز بیماری احساس گناه یا تأثیر عوامل ماورائی؛ ناامیدی از توجه خداوند به او؛ احساس بی‌اثر بودن دریافت دعا، مناجات و توسل؛ ترس از مردن و عواقب آن و... باشد، بیمار نیازمند مراقبت معنوی است.

مروری بر مطالعات انجام‌شده

مطالعه‌ای که اخیراً از سوی نجات و همکاران در ایران انجام شد، نشان داد که شناخت نیازهای معنوی بیماران سرطانی اولین گام در اولویت‌بندی و برنامه‌ریزی برای ارائه مراقبت‌های معنوی از این بیماران و حمایت از آن‌ها در سازگاری و مقابله با بیماری است. بنابراین، پرستاران باید دانش و مهارت‌های اساسی موردنیاز برای شناسایی این نیازها را کسب کنند (10). نتایج مطالعه انجام‌شده در کشور دانمارک نشان داد، از 19507 (%81.9) بیمار بستری در بیمارستان، دست‌کم یک نیاز معنوی قوی یا بسیار قوی در ماه گذشته گزارش کردند. دانمارکی‌ها بالاترین امتیاز را در خصوص آرامش درونی به دست آوردند. پس‌ازآن مولد بودن، بعد وجودی و درنهایت، نیازهای مذهبی قرار گرفتند (11). نتایج یک مطالعه در کشور برزیل نیز نشان داد که نیازهای معنوی، روانی و مذهبی در بین بیماران بستری شایع است و تیم‌های چند رشته‌ای باید این نیازها را در رویکرد مدیریتی خود در نظر بگیرند. افزون بر این، این مطالعه نشان می‌دهد که نیازهای روانی ـ اجتماعی و معنوی در بیمارانی که مراقبت تسکینی دریافت نمی‌کنند، می‌تواند حتی بیشتر باشد (12). نتایج یک مطالعه هم در کشور لهستان نشان داد که تقریباً همه بیماران، علائم ناراحتی روحی را نشان دادند و بیش از نیمی از آن‌ها نیازهای معنوی را ابراز کردند. شدت پریشانی فقط با شدت بیماری مرتبط بود. مهم‌ترین عامل پیش‌بینی‌کننده نیازهای معنوی، شناخت ایمان، به‌عنوان یک منبع بود  (13). نتایج یک مطالعه هم در کشور لهستان نشان داد که شدت و انواع نیازهای معنوی را که افراد مبتلا به بیماری مزمن پیشرفته تجربه می‌کنند، در مقایسه با گذشته افزایش پیدا کرده است. یافته‌های این مطالعه همچنین نشان می‌دهد که معنویت و دین‌داری خود گزارش شده به‌طور مستقل، مقدار قابل‌توجهی از واریانس نیازهای معنوی را توضیح می‌دهند (14).

پرسش‌نامه سنجش نیازهای معنوی

پرسش‌نامه نیازهای معنوی (spiritual need Questionnaire) از ابزار پرکاربرد در راستای سنجش نیازهای معنوی است. این پرسش‌نامه را Büssing و همکاران در سال 2010 برای کاربرد تشخیصی و پژوهشی طراحی کردند. این پرسش‌نامه را می‌توان هم به‌عنوان ابزاری تشخیصی به‌ کار‌ برد که در این حالت، 27 گزاره دارد و هم به‌عنوان یک ابزار پژوهشی 19 گزاره‌ای (که برخی از گزاره‌های آن، انتخابی است). این پرسش‌نامه از چهار سازه متفاوت تشکیل شده است که عبارت‌اند از:

1.         مذهبی: شامل دعا کردن برای دیگران و با دیگران و با خود آن‌ها، شرکت کردن در مراسم مذهبی، خواندن کتاب‌های معنوی یا مذهبی، رو کردن به وجودی برتر (خداوند).

2.         آرامش درونی: آرزوی سکونت در مکان‌های ساکت و آرام، غوطه‌ور‌شدن در زیبایی طبیعت، کسب آرامش درونی، صحبت کردن با دیگران درباره ترس‌ها و نگرانی‌ها، عشق و علاقه‌ی دیگران (به فرد).

3.         وجودی (تفکر عمیق/معنا): اندیشیدن درباره زندگی گذشته، صحبت کردن با فردی درباره معنای زندگی/رنج، فاش کردن جنبه‌هایی از زندگی، صحبت کردن درباره امکان زندگی دیگر بعد از مرگ و غیره.

4.         بخشش فعال: داشتن قصد فعال یا خودکار برای دلداری دادن به دیگران، انتقال تجارب زندگی خود به دیگران، و اطمینان داشتن به اینکه زندگی شما معنا‌دار و ارزشمند است (15).

منابع

1.         Jin Y, Peng Y. The development of a situation-specific nurse-led culturally tailored self-management theory for chinese patients with heart failure. Journal of Transcultural Nursing. 2022;33(1):6-15.

2.         Jahandideh S, Zare A, Kendall E, Jahandideh M. Nurses’ spiritual well-being and patients’ spiritual care in Iran. COJ Nurse Healthcare. 2018;1(3):1-5.

3.         Taylor EJ. Prevalence and associated factors of spiritual needs among patients with cancer and family caregivers. Number 4/July 2006. 2006;33(4):729-35.

4.         Mesquita AC, Chaves ÉdCL, De Barros GAM. Spiritual needs of patients with cancer in palliative care: an integrative review. Current opinion in supportive and palliative care. 2017;11(4):334-40.

5.         Jansen F, van Uden-Kraan CF, van Zwieten V, Witte BI, Verdonck-de Leeuw IM. Cancer survivors’ perceived need for supportive care and their attitude towards self-management and eHealth. Supportive Care in Cancer. 2015;23:1679-88.

6.         Grassi L, Caruso R, Biancosino B, Belvederi Murri M, Riba M, Meggiolaro E, et al. Knowledge about risk factors for cancer and cancer risk behavior among patients with severe mental illness. Psycho‐Oncology. 2021;30(12):2077-81.

7.         Narenji F, Nejat N. Nurses and Midwives Are on the COVID-19 Frontline: Spiritual Care Matters. Iranian Journal of Psychiatry and Behavioral Sciences. 2020;14(4).

8.         Khosravani M, Nejat N. Spiritual Experiences of Patients in the Cancer Trajectory: A Content Analysis. Ethiopian Journal of Health Sciences. 2022;32(6).

9.         Wapler C, Dodt C, Büssing A, Beivers A, Härtl K, Frick E. Spiritual Needs of Patients in the Emergency Room. Spiritual Needs in Research and Practice. Springer Nature; 2021.

10.       Nejat N, Rahbarian A, Shykhan R, Ebrahimpour S, Moslemi A, Khosravani M. Assessment of spiritual needs in cancer patients: A cross-sectional study. Journal of Family Medicine and Primary Care. 2023;12(5):894-901.

11.       Stripp TA, Wehberg S, Büssing A, Koenig HG, Balboni TA, VanderWeele TJ, et al. Spiritual needs in Denmark: a population-based cross-sectional survey linked to Danish national registers. The Lancet Regional Health–Europe. 2023;28.

12.       Hidalgo Filho CMT, Freitas AJAd, Abreu LSd, Santiago HR, Campolina AG. Spiritual needs among hospitalized patients at a public hospital in Brazil: a cross-sectional study. Sao Paulo Medical Journal. 2022;141:125-30.

13.       Klimasiński M, Baum E, Praczyk J, Ziemkiewicz M, Springer D, Cofta S, et al. Spiritual distress and spiritual needs of chronically ill patients in poland: a cross-sectional study. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2022;19(9):5512.

14.       Mamier I, Kim SM, Petersen D, Bae HJ, Taylor EJ, Kang KA. Spiritual needs among Koreans and Americans with advanced chronic illnesses: A cultural comparison. Journal of clinical nursing. 2021;30(23-24):3517-27.

.15 Bussing A, Balzat HJ, Heusser P. Spiritual needs of patients with chronic pain diseases and cancer - validation of the spiritual needs questionnaire. Eur J Med Res. 2010;15(6):266-73.

جملات کلیدی

-           نیازهای معنوی، نیازهای ضروری افراد هستند و پرداختن به آن‌ها از جنبه‌های مهم مراقبت‌های بهداشتی است. نیازهای معنوی می‌تواند شامل نیاز به امید، آرامش، توکل، اعتماد، مراقبت همراه با شفقت، درک و همدلی، برقراری ارتباط با خدا، تیم درمان، بیمار و حتی خانواده، معنا و هدف، دعا و بخشش باشد. مهم‌ترین ویژگی نیازهای معنوی ازنظر اسلام این است که منشأ و خاستگاه آن فطرت انسان بوده، به نحوی ارتباط انسان با خدا را تبیین می‌کند. شناسایی و پرداختن به نیازهای معنوی شامل پرسش از بیماران درباره باورها، ارزش‌ها و اعمال معنوی آن‌ها و ارائه مداخلات مراقبت معنوی است که از سلامت معنوی آن‌ها حمایت کند. نیازهای معنوی، به‌ویژه برای برخی از جمعیت‌ها، مانند افراد مسن و بیماران مبتلا به بیماری‌های تهدیدکننده حیات، مانند سرطان، بسیار مهم است.

نویسندگان

زهرا صبوحی      

گروه خدمات بهداشتی، دانشکده بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران   ztaheri@muq.ac.ir

زهرا طاهری خرامه           

مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم