نشریه دانش سلامت و دین

تمام تغذیه درمانی پزشکی در یک آیه

«کلوا واشْربوا ولا تسْرفوا إنّه لا یحبّ الْمسْرفین؛ بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید؛ زیرا او اسراف کنندگان را دوست ندارد». (سوره مبارکه اعراف، آیه شریفه 31)

از منظر قرآن کریم، غذا و تغذیه از عوامل تاثیرگذار در شکل گیری و تکامل بعد تربیتی و معنوی انسان می باشد؛ همچنین، غذا را ابزاری برای آزمایش، عاملی جهت تفکر، تعقل، تشکر، تعبد و تقوی، زمینه ساز سوگند و عامل شفا، عامل تبشیر و انذار، عامل کرامت انسان در رزق طیب، زمینه ساز تسخیر دریاها جهت بهره وری از روزی ها، عامل انجام اعمال صالح و ناصالح، عامل سقوط و هبوط، عامل صدور احکام الهی و عامل شقاوت اخروی می داند. می توان بیان نمود که غذا و تغذیه به غیر از آثار جسمانی، دارای پیامدهای باطنی و معنوی در حوزه اخلاق و تربیت و رفتار آدمی نیز می باشد(1).

در قرآن کریم واژه تغذیه و غذا یا مشتقاتی از این دو واژه عیناً نیامده است ولی الفاظ و کلماتی که به نحوی می تواند با مسائل تغذیه در ارتباط باشد؛ همچون «اکل»، «شرب» و «طعام»، فراوان به چشم می خورد؛ به طوری که از ماده «اکل» که به معنای خوردن است، 109 مورد با 30 اشتقاق آمده است(2).

از نگاه قرآن، سلامت تغذیه با امور معنوی و جهان بینی توحیدی در ارتباط است. برخی توصیه های قرآنی در امر سلامت و بهداشت تغذیه عبارتند از: توصیه به خوردنی های حلال و طیب و پیروی نکردن از امیال شیطانی: «یا ایها الناس کلوا مما فی الارض حلالا طیبا و لاتتبعوا خطوات الشیطان»؛ توصیه به پرهیز از خوردنی های حرام: «انما حرم علیکم المیته و الدم و لحم الخنزیر و ما اهل لغیر الله»؛ توصیه به توجه نمودن به نوع تغذیه و تفکر در ساختار کیفی آن: «فلینظر الانسان الی طعامه» و نیز ساختار کمی آن: «کلوا و اشربوا و لاتسرفوا»؛ توصیه به اهمیت دادن به روزه و بیان جایگاه آن در امر بهداشت تغذیه: «ان تصوموا خیر لکم»(3). اگر انسان در خوردن و آشامیدن از حدّ تعادل در مقدار خارج نشود، از انواع بیماری‌ها در امان می‌ماند. به امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) عرض شد «در قرآن هر علمی هست، جز علم طب» حضرت فرمودند: «اما فی القرآن لایه تجمع الطب کله: وکلواْ واشْربواْ ولا تسْرفواْ: در قرآن آیه‌ای است که همه طب در آن جمع شده و آن این که بخورید و بیاشامید و[لى] زیاده‌‏روى مکنید»(4،5).

این آیه که از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین فرامین الهی است بیانگر این نکته مهم است که انسان‌ها در هنگام خوردن و آشامیدن باید بهداشت غذایی را به خصوص از لحاظ کمیت و میزان مصرف خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها رعایت نمایند و مرز این مصرف، تشخیص حد «و لاتسرفوا» (و اسراف و زیاده روی نکنید) می‌باشد(3).

مرحوم طبْرسی، در تفسیر فخیم مجمع‌البیان در ذیل این آیه، حکایتی آورده است نکته‌آموز، می‌گوید: «هارون را طبیبى مسیحى بود. روزى وى به على بن حسین واقد گفت: در کتاب شما از علم طب چیزى نیست، در حالى که علم دو تاست: علم پزشکى و علم ادیان. وى در جواب گفت: خداوند تمام پزشکى را در نصف آیه، جمع کرده، مى فرماید: «کلوا و اشْربوا و لا تسْرفوا» و پیامبر ما تمام پزشکى را در یک جمله، خلاصه کرده و فرموده: «الْمعدة بیْت کلّ داءٍ و الْحمْیة رأْس کلّ دواءٍ و أعْط کلّ نفْسٍ ما عوّدتْها»، یعنى: شکم(معده) خانه‌ی تمام دردها است در نتیجه پرهیز صحیح سرآمد هر نوع دارویی است؛ و بدن را از آن چه بدان معتاد کرده‌اى محروم مگردان». طبیب گفت، قرآن و پیامبر شما از پزشکى براى جالینوس چیزى باقى نگذاشته‌اند»(4).

کلمه «اسراف» لغت بسیار جامعی است که هرگونه زیاده‌روی در کمیت، کیفیت، بیهوده‌گرایی، اتلاف و مانند آن را شامل می‌شود. بدیهی است که مصرف نامطلوب و بی اندازه غذا از مصادیق بارز اسراف در زمینه تغذیه محسوب می‌شود(6) و این روش قرآن است که به هنگام تشویق به استفاده کردن از مواهب آفرینش، جلوی سوء استفاده از آن را گرفته و به اعتدال توصیه می‌کند(6). چنان که در روایات نیز، اسراف غذا دارای مصادیق گوناگون است؛ خوردن بیش از حد، فرو بردن سریع غذا، زیاده‌روی در خوردن یک نوع غذا، خوردن لقمه حرام، ضایع کردن غذا، مصرف ناقص غذا و ... را از مصادیق اسراف می‌گویند(2).

همچنین نتیجه می‌شود که یک محور از امنیت غذایی در جامعه اسلامی با تأمین شدن غذای مورد نیاز واقعی حاصل شده و تغذیه تجمل گرایانه در اسلام جایی ندارد(7). ایجاد امنیت غذایی در جامعه اسلامی زمینه ساز توسعه فرهنگ دینی خواهد بود به شرط آن که تمامی افراد جامعه به صورت عادلانه به غذا دسترسی داشته و مصرفی بدون اسراف داشته باشند(7).

خداوند از طریق امر پیشگیری نسبت به پیامدها و مخاطرات بسیار افراط و تفریط در هر کاری از جمله مسائل تغذیه، انسان را راهنمایی فرموده است؛ چون در فرهنگ قرآن هر کاری که از نظر کمی یا کیفی از حد و مرز خود خارج شده و حالت افراط و تفریط پیدا کند و یا در راه غیر اطاعت خدا صورت گیرد، اسراف است(8). دو آیه در قرآن کریم با «انه لایحب المسرفین» (انعام/141 و اعراف/31) پایان یافته که هر دو مربوط به زیاده روی و افراط در امر تغذیه است. اساساً قرآن اسراف را در همه شئون زندگی، نوعی تجاوز یا خروج از حد اعتدال و مردود شمرده است. در این زمینه پیامبراکرم(ص) نیز فرموده‌اند: « کلوا واشربوا و تصدقوا و البسوا فى غیر اسراف و لامخیله » (بخورید و بنوشید و صدقه دهید و بپوشید بى اسراف و تکبّر). (نهج الفصاحه، 1339ش، ج11، حدیث 2181: 461). و در سخن دیگری فرموده‌اند: «ان من السرف أن تأکل کل ما اشتهیت». (یکی از اقسام اسراف این است که هرچه می خواهی بخوری) (نهج الفصاحه، 1339ش، ج11، حدیث 918: 185).

در همین رابطه امام رضا(ع) فرمودند: « به اندازه ای غذا بخور که متناسب بدنت باشد و بیشتر از آن ارزش غذایی ندارد و هر کس به اندازه بخورد او را سود بخشد و همچنین است آشامیدن آب» (طبرسی، 1408ق، ج16: 220) همچنین امام کاظم(ع) در رابطه با پرهیز فرموده‌اند: «پرهیز آن نیست که چیزی را به کلی واگذاری، بلکه ایده‌آل آن است که از هرچیز بخوری، اما کم بخوری(9).

به کار بردن رهنمودهای قرآن و روایات در بحث تغذیه که شامل کم خوردن، پرهیز از پرخوری و دست کشیدن از خوردن با وجود اشتها و رعایت مقدار مصرف برخی از خوراکی‌هاست، سبب می شود انسان از سلامتی و تندرستی و چهره ای شاداب برخوردار باشد، به درگاه معبود تقرب پیدا کند و از برخی مسائل همچون بیماری، آشفتگی خواب، سرکشی و کمی عبادات و دوری از خداوند به دور باشد(10).

منابع:

1- Ghadimi R, Kamrani M, Zarghami A, Darzi A. The Role of Nutrition in Educational and Spiritual Development of Human Beings: Quranic Perspective. JBUMS. 2013; 15 (1) :34-39.

2- Marzband R, Afzali M. The role of nutrition in health with the Persian  of revelation . jiitm. 2014; 4 (4) :370-380.

3- Ghaffari F. Healthy Nutrition from the Perspective of the Holy Quran. zumsj. 2014; 22 (90) :97-109.

4- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ط بیروت.

5- راوندی، قطب الدین. الدعوات، قم، منشورات مدرسه الامام المهدی، 1407 ق، ص75.

6- مکارم شیرازی، ناصر. ( 1381 ). تفسیر نمونه، قم: دارالکتب الاسلامیه.

7- رزاقی، علی. امنیت غذایی از دیدگاه قرآن کریم، نشر: اخلاق پزشکی : پاییز 1388، دوره 3، شماره 9 ؛ صفحه 190-171.

8- اکران، طیبه؛ گلی، مهرناز. سبک تغذیه در سلامت انسان از دیدگاه آیات و روایات، فصلنامه مطالعات قرآنی، دوره 8، شماره 32، زمستان 1396، صفحه 176-159.

9- خدادادی حسن، خدادادی‌ زاده علی، اسدپور محمد، رفیعی مریم، کرمی پور زهرا. بررسی توصیه های تغذیه ای اسلام و پیامبر اعظم (ص) و میزان هم خوانی آن با علوم پزشکی، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان : زمستان 1386، دوره  6 ، شماره  4، صفحه 48-43.

10- گلی، مهرناز؛ شهریاری، وحیده. بهره گیری از برخی آموزه های اسلامی در زمینه آداب تغذیه سالم، نشر: طب و تزکیه،  زمستان 1394، دوره  24 ، شماره  4، صفحه 80-69.