نشریه دانش سلامت و دین

روزه و رمضان در قرآن

ماه مبارک رمضان، فرصتی است که خداوند درهاى رحمت خود را بر روى بندگان باز کرده و با دعوت آنان به بهره مندی از خوان کرم و ضیافت الهى، کرامت ویژه‌ای به آنان عنایت فرموده است. ماهی که درهای دوزخ بسته و شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند. این ماه، ماه نزول قرآن است؛ ماه رحمت الهی و عافیت و ماه بخشش گناهان است؛ ماه قبولی اعمال و دفع بلایا از بندگان است؛ ماهی است که سرنوشت و آینده کلی هر انسانی در آن تعیین می شود. خدای تعالی چنان اهمیتی برای این ماه قائل شده که تنها شب قدر را برتر از 1000 ماه دیگر اعلام فرموده است.
از پیامبر اکرمﷺ نقل شده است: «إنّ لربّکم فى ایّام دهرکم نفحاتٍ ألا فتعرّضوا لها»(1)

گفت پیغمبر که: نفحت‌های حق / اندرین ایام می آرد سبق
گوش و هش دارید این اوقات را / در ربایید این چنین نفحات را
نفحه آمد مر شما را دید و رفت / هر که را می‌خواست جان بخشید و رفت
نفحه دیگر رسید، آگاه باش / تا از این هم وانمانی، خواجه تاش (2)

از حضرت امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده است که ایشان افراد را تشویق به تلاش بیشتر و به زحمت انداختن خود (در جهت خیر) دعوت کرده‌اند چرا که ماه رمضان، ماه تعیین سرنوشت افراد است.(3)

چرایی نامگذاری ماه رمضان:
گفته می شود که کلمه(رمضان)، از اسماء خداوند است و چون این ماه فضیلت و شرافت دارد، به این نام خوانده شده است.(4)
برخی بر این عقیده‌اند که چون این ماه گناهان را از بین می‌برد، به نام رمضان نامیده شده است. از حضرت ختمی مرتبتﷺ نقل شده است که: «رمضان یرمض الذّنوب» ؛یعنی رمضان، سوزاننده گناهان است و (رمض) به معنای سوزاندن است. (5)

فضیلت روزه:
«والصّائمین والصّائمات ... أعدّ اللّه لهم مّغْفره وأجْرًا عظیمًا» (احزاب آیه 35)
و مردان و زنان روزه ‏دار و مردان.. خدا براى آنان آمرزشى و پاداشى بزرگ فراهم ساخته است.

دستور روزه داری:
«یا أیّها الّذین آمنوا کتب علیْکم الصّیام کما کتب على الّذین منْ قبْلکمْ لعلّکمْ تتّقون» (بقره/ 183)
اى اهل ایمان ! روزه بر شما مقرّر شده، همان گونه که بر پیشینیان شما مقرّر شد، تا پرهیزکار شوید.
«أیّامًا معْدوداتٍ فمنْ کان منْکمْ مریضًا أوْ على سفرٍ فعدّه منْ أیّامٍ أخر  وعلى الّذین یطیقونه فدْیه طعام مسْکینٍ  فمنْ تطوّع خیْرًا فهو خیْرٌ له  وأنْ تصوموا خیْرٌ لکمْ  إنْ کنْتمْ تعْلمون» (بقره/ 184)
(در) روزهایى چند (روزه بگیرید)؛ پس هر که از شما بیمار یا در سفر باشد (به تعداد روزه‌‏هاى قضا شده) از روزهاى دیگر (را روزه بگیرد)؛ و بر آنان که روزه گرفتن طاقت‏‌فرساست، طعام دادن به یک نیازمند (به جاى هر روز) کفاره آن است و هر که به خواست خودش افزون بر کفاره واجب، بر طعام نیازمند بیفزاید، برایش بهتر است و روزه گرفتن (هر چند دشوار باشد) اگر (فضیلت و ثوابش را) بدانید براى شما بهتر است.
«شهْر رمضان الّذی أنْزل فیه الْقرْآن هدًى للنّاس وبیّناتٍ من الْهدى والْفرْقان  فمنْ شهد منْکم الشّهْر فلْیصمْه  ومنْ کان مریضًا أوْ على سفرٍ فعدّه منْ أیّامٍ أخر  یرید اللّه بکم الْیسْر ولا یرید بکم الْعسْر ولتکْملوا الْعدّه ولتکبّروا اللّه على ما هداکمْ ولعلّکمْ تشْکرون» (بقره/ 185)
ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده برای هدایت بشر و برای راهنمایی و امتیاز حق از باطل، پس هر که دریابد ماه رمضان را باید آن را روزه بدارد، و هر که ناخوش یا در سفر باشد (به شماره آنچه روزه خورده است) از ماه‌های دیگر روزه دارد، که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته، و خواسته تا اینکه عدد روزه را تکمیل کرده و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را هدایت فرمود، باشد که (از این نعمت بزرگ) سپاسگزار شوید.

نکته‌‏ها:
«یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام» ، مسأله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان کرده است. برخی گفته‌اند خطاب‏ «یا ایّها الّذین آمنوا» می‏‌خواهد به این امر توجه دهد که با توجه به این‏که دارای ایمان هستید، باید هر حکمی را که از ناحیه پروردگارتان می‌‏آید، بپذیرید؛ هر چند برخلاف میل شما و ناسازگار با عادت‌های شما باشد، اما خطاب مسلمانان با لفظ «ای کسانی که ایمان آورده‌اید» اثر دیگری هم دارد: از حضرت امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده است که: «لذه ما فی النداء أزال تعب العباده والعناء». لذتی که در خطاب (یا ایها الذین آمنوا) است خستگی عبادت را زائل کرده است.(6) پس از آن بلافاصله فرمود: «کما کتب علی الذین من قبلکم» و توجه داد که شما مسلمانان نباید از تشریع روزه وحشت کنید و آن را گران بشمارید، این حکم منحصر به شما نبوده، بلکه حکمی است که در امتهای سابق نیز تشریع شده بود: روزه در میان یهود و نصاری معمول بوده است و هنگام مواجه شدن با ناگواری‌ها روزه می‏‌گرفتند.(7)
(لعلکم تتقون) یعنی علاوه بر اینکه حاصل عمل به این دستور، رسیدن به تقوا است و فایده تقوا به خود شما می رسد؛ این عمل عملی است که در ایام معدودی انجام می شود (ایاما معدودات). وصف (معدودات) دلالت بر ناچیز بودن و قابل تحمل بودن ایام دارد. چنانچه همین وصف در آیه «و شروه بثمن بخس دراهم معدوده» بیان می دارد که حضرت یوسف(علیه‌السلام) را به چند درهم ناچیز و کم مقدار خریدند.
علاوه بر اینکه در تشریع این حکم، رعایت اشخاص ناتوان شده است و این‌گونه افراد باید به جای روزه فدیه بدهند، آنهم فدیه مختصری در حد طعام یک مسکین.
«و ان تصوموا خیر لکم» : روزه داشتن برای شما بهتر است؛ یعنی تا قدرت دارید ماه رمضان را روزه بگیرید. (8) با این بیان، خدای متعال رحمت خود را متجلّی ساخته است تا مؤمنان با علاقه و عشق و محبت به این وظیفه الهی بپردازند.

آثار روزه در قرآن:
1- تقوی
قرآن کریم در آیه 183 سوره بقره چنین می‌فرماید:
«یـایّها الّذین ءامنوا کتب علیکم الصّیام کما کتب على الّذین من قبلکم لعلّکم‏تتّقون»؛
«اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، روزه بر شما نوشته شده، همان‏‌گونه که بر انسان‌هاى پیش از شما نوشته شد [واجب شد] تا شاید پرهیزگار شوید».
2- تقویت روح انسان
قرآن کریم در آیه 153 بقره می‌فرماید:«یـایّها الّذین آمنوا استعینوا بالصّبر والصّلوه انّ اللّه مع الصّـبرین»؛ «اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، از روزه و نماز کمک بگیرید؛ بدرستی‌که خداوند با صابران است» در این خصوص از حضرت امام صادق(علیه‌السلام) نقل شده است که در صورت بروز مشکلات و ناگواری‌ها از روزه برای تقویت روحیه خود استفاده کنید. (9)
3- روزه عامل جبران گناه:
در آموزه های دینی روزه کفاره و عامل بخشش برخی گناهان و جبران برخی کوتاهی ها است. بعنوان نمونه یکی از کفاره های قتل خطایی روزه است. این امر نشان دهنده اهمیت روزه و توان بالای آن در جبران خسارت معنوی افراد است.
1)    کفاره در حج  (سوره بقره آیه 196)
2)    کفاره قتل خطایی (سوره نساء آیه 92 ) 
3)    کفاره نقض سوگند (سوره مائده آیه 89)
4)    کفاره ظهار (سوره مجادله

و سخن آخر این‌که:

به بام نیک بختان چون همایی/ نشیند با هزاران ناز، فرصت
گرش دامن رها از دست سازی / کند از آشیان پرواز، فرصت
رود از دست فرصت زود، دردا / به آسانی نگردد باز، فرصت (10)

منابع:
(1) میزان الحکمه – محمد محمدی ری شهری - ج 2 - الصفحه 1051
(2) مثنوی معنوی مولانا جلال الدین بلخی: ابیات 1951-1954
(3) الکافی شیخ کلینی ج4 ص66
(4) صحیفه‏ سجادیه/شرح دعای 44
(5) مراقبت شهر رمضان، محمد محمدی ری شهری ص9  
(6) تفسیر مجمع البیان مرحوم طبرسی ذیل آیه شریفه
(7) تفسیر نمونه، محسن قرائتی ج 1، ص 455
(8) تفسیر نمونه، محسن قرائتی ج1 ص 461
(9) فضائل الاشهر الثلاثه، منسوب به شیخ صدوق ص 122
(10) دیوان اشعار  قاسم رسا

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم