نشریه دانش سلامت و دین

مبحث دوم: راهکارهای دینی مقابله با فشارهای روانی
در طی 3 نشست با همین عنوان

گزیده‌ای از مباحث
این بحث را می‌توان با روایتی از امام صادق(علیه‌السلام) آغاز کرد که می‌فرمایند: پنج ویژگی وجود دارد که اگر کسی یکی از آن‌ها را از دست دهد، زندگی‌اش دائماً ناقص خواهد بود و تفکراتش به هم خواهد ریخت و افکارش مغشوش خواهد بود؛ پس نخستین آن‌ها سلامت جسمانی؛ دومی احساس امنیت؛ سومی گشایش در معیشت و چهارمی داشتن همدم موافق است. روای می‌پرسد همدم موافق کیست؟ امام می‌فرمایند: همسر صالح، فرزند صالح و هم‌نشین صالح، و پنجمین ویژگی که همه این ویژگی‌ها را جمع می‌کند (مدیریت می‌کند)، صفت رهاسازی و آسان‌گیری است.
با مطالعه منابع اسلامی، راهکارهای مختلفی برای مقابله با فشارهای روانی به دست می‌آید که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
1. اصلاح رفتار و رذایل اخلاقی
در بسیاری از موارد، ریشه فشارهای روانی در رفتار غلط و نادرستی است که از سوی فرد صادر می‌شود. در این موارد، راه کاهش و درمان آن، تغییر و اصلاح رفتار مربوط است؛ برای نمونه وجود حسد، بخل، نخوت، کینه‌ورزی و دیگر رذایل اخلاقی که در منابع دینی مورد توجه قرار گرفته است و مؤمنین به مقابله و اصلاح این ویژگی‌ها تشویق شده‌اند، موجب به وجود آمدن فشارهای روانی می‌شود که اصلاح و پرهیز از این صفات می‌تواند در کاهش این فشارها مؤثر باشد.
2. چشم‌پوشی از کارهای جزئی (تغافل/بردباری)
 تغافل، به معنی چشم‌پوشی کردن و خود را به ندیدن زدن است؛ به این معنا که اتفاقات بسیاری در پیرامون ما رخ می‌دهد و اگر قرار باشد ما در برابر هر اتفاق پیرامونی خود حساسیت به خرج دهیم و نتوانیم از کنار آن‌ها به‌سادگی بگذریم، پیش از اینکه دیگران را ناراحت کنیم، آسایش و راحتی را از خودمان گرفته‌ایم و بدین ترتیب، فشارهای روانی زیادی را برای خود و دیگران به وجود آورده‌ایم. امیر مؤمنان علی× می‌فرمایند: «من لم یتغافل و لایغض عن کثیرٍ من الأمور تنغّصت عیشته؛ هرکس تغافل نکند و از بسیاری از کارها (جزئی) چشم‌پوشی نکند، زندگی‌اش کدر و خراب می‌شود».
3. شوخ‌طبعی
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «ما من مؤمن ّإلا و فیه دعابةٌ، قلت و ما الدّعابة؟ قال: المزاح؛ هیچ مؤمنی نیست، مگر اینکه در او «دعابه» وجود دارد. عرض کردم دعابه چیست؟ فرمود مزاح و شوخ‌طبعی». بذله‌گویی و خوش‌مشربی، مکانیزمی دفاعی است که رضایت و خشنودی را افزایش می‌دهد در ضمن از میزان تألم می‌کاهد.
4. سرگرمی و تفریح
رسول گرامی اسلام| می‌فرمایند: «إلهوا والعبوا فإنّی اکره ان یری فی دینکم غلظةً؛ بازی کنید و به سرگرمی‌ها بپردازید؛ چراکه دوست ندارم در دین شما غلظت و مشکلی پیش آید». روانشناسان به سرگرمی داشتن، به‌عنوان روشی برای برخورد با استرس، اعتقاد دارند.
5. جلب حمایت اجتماعی
جلب حمایت عاطفی، مالی، راهنمایی و مساعدت فکری و حمایت امنیتی می‌تواند بخشی از فشارهای روانی را از بین ببرد. در آموزه‌های اسلامی، روایات فراوانی در این زمینه دیده می‌شود که می‌توان در عناوین زیر دسته‌بندی کرد.
توصیه به کمک کردن و قرض دادن پول به برادران دینی؛
توصیه به صله ارحام و پرسیدن حال برادران دینی؛
توصیه به عیادت از بیمار؛
توصیه به تشییع‌جنازه برای تسلی‌ صاحب عزا؛
توصیه به شرکت در مراسم ختم برای تسلی صاحب عزا؛
مشاوره دادن و کمک فکری.
6. تقویت ایمان و توکل به خدا
از آثار توکل، آرامش و اطمینان قلبی است. توکل به خدا، بذر امید را در دل می‌پاشد و زمینه رهایی از رنج و افسردگی و اضطراب را فراهم می‌سازد. امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لیس لمتوکّل عناءٌ؛ کسی که به خدا توکل کند، رنج و خستگی روحی ندارد».
7. حل مسئله
«حل مسئله»، عبارت است از فرایند شناختی- رفتاری که به‌وسیله خود فرد هدایت می‌شود و فرد می‌کوشد با کمک آن، راه‌حل‎های مؤثر یا سازگارانه‎ای برای مسائل زندگی روزمره خویش پیدا کند. به‌این‌ترتیب، حل مسئله یک فرایند آگاهانه، منطقی، همراه با تلاش و هدفمند است. اسلام به‌طور مداوم، انسان را به تفکر و اندیشه تشویق کرده است. حل مشکلات در پرتو اندیشیدن، نوعی حل مسئله است. می‌توان از مجموع آیات و روایاتی که به اندیشیدن سفارش کرده‌اند، به این مسئله پی برد که اسلام برای حل مشکلات و برخورد منطقی با موقعیت‌های تنش‌زا حل مسئله را توصیه کرده است. توصیه معصومان(علیهم‌السلام) به تأمل، تدبر و حزم نیز شامل حل مسئله می‌شود. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «أوصیکمْ ... بإدامة التّفکّر فإنّ التّفکّر أبو کلّ خیْرٍ و أمّ؛ اندیشیدن پدر و مادر هر خوبی است». از کلیت این روایت، می‌توان حل مسئله را در موقعیت‌های تنش‌زا استفاده کرد. ایشان همچنین می‌فرمایند: «التّدْبیر قبْل الْعمل یؤمنک من النّدم؛ چاره‌اندیشی پیش از انجام کار شما را از پشیمانی در امان نگه می‌دارد».
8. صبر فعال و آگاهانه
صبر در زبان عربی به معنای نگهداری نفس از بی‌تابی و جزع هنگام ناملایمات است. این حالت زمانی رخ می‌دهد که درون فرد، نگران و اعضای بدن او از حرکات غیرعادی به دور باشد. البته، صبر درجاتی دارد که ذکر آن خالی از لطف نیست.
افراد عادی به‌صورت ظاهری صبر می‌کنند تا حال آنان نزد دیگران مطلوب باشد.
افراد عابد و زاهد برای رسیدن به ثواب اخروی خود را حفظ می‌کنند.
افراد عارف از صبر در برابر ناملایمات لذت می‌برند و احساس می‌کنند که خداوند تنها آنان را به مشکلات گرفتار کرده‌ است تا مقامشان را بالا ببرند.
9. رضا و تسلیم
رضایت، ازنظر درجات ایمان، بالاتر از صبر است. فرد با رضایت درونی با طیب خاطر با رویداد تنش‌زا مواجه می‌شود. کسی که با رضایت به سراغ چیزی رود، ناراحتی و استرس شدید متوجه او نخواهد بود. فرد راضی اگرچه در حال مواجهه با رویداد تنش‌زا به‌طور طبیعی ممکن است ناراحت باشد، اما از ته دل به دلیل پیامدهای مثبت آن ناراحت نیست. همان‌طور که امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «الرّضا بقضاء اللّه یهوّن عظیم الرّزایا؛ رضا به قضا و سرنوشت، سنگینی مصیبت‌ها را کاهش می‌دهد».
10. امتحان دانستن مشکلات
زمانی که فرد رویدادهای ناخوشایند را به چشم امتحان ببیند، معنای رویداد تنش‌زا عوض می‌شود و مصیبت تبدیل به فرصت می‌شود. در امتحان خداوند، نمره خوب به کسی داده می‌شود که آرامش خود را حفظ کند و جزع و بی‌تابی نکند.
11. موقت دانستن مشکلات و دنیا
اگر فرد احساس کند که رویداد تنش‌زا موقتی است، فشار کم‌تری را تجربه خواهد کرد. طولانی بودن مسئله، حس تحت‌فشار بودن مضاعف را به انسان القاء می‌کند. دین اسلام همه زندگی دنیایی را موقت و مشکلات آن را نیز موقت می‌داند.
12. امانت دانستن افراد و اشیاء
از رویدادهای تنش‌زا، از دست اموال و اولاد و نزدیکان است. اگر کسی آن‌ها را امانت الهی و زینتی بداند که با از دست دادن آن‌ها، گویا امانت را به صاحبش برگردانده است، در این صورت ناراحتی کم‌تری را تجربه می‌کند.
13. همگانی دانستن مشکلات
اگر کسی احساس کند تنها خودش است که مشکل دارد، بیشتر ناراحت می‌شود؛ مثل‌اینکه تنها برق خانه او قطع باشد، اما اگر احساس کند که دیگران نیز این مشکل را دارند، ناراحتی کم‌تری را تجربه می‌کند؛ همان‌طور که امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «البلاء إذا عمّت طابت».
14. توجه به جنبه‌های مثبت زندگی (ذکر نعمت)
اگر کسی دچار مشکل شود و توجهش در آن زمان تنها به آن مشکل باشد، فشار روانی بیشتری احساس می‌کند؛ ولی اگر در کنار آن مشکل به جنبه‌هایی دیگر از زندگی‌اش که خوشایند است، توجه کند، ناراحتی کم‌تری را تجربه می‌کند. در منابع اسلامی مکرر توصیه شده است که نعمت‌های خداوند را فراموش نکنیم و آن‌ها را به خاطر داشته باشیم: «فاذْکروا آلاء ّ الله لعلّکمْ تفلحون» (اعراف: 69).
15. خوش‌بینی و امیدواری
خوش‌بینی و تفأل به خیر، از توصیه‌های مورد تأکید در اسلام است که در سایه این نگرش خوش‌بینانه، افراد استرس کم‌تری را تجربه می‌کنند. افراد متدین با اتکا به پشتوانه معنوی، خوش‌بینی و امیدواری بیشتری را احساس می‌کنند. همین امر باعث می‌شود که هنگام مشکلات، بیشتر خوش‌بین و امیدوار باشند که مشکلشان حل خواهد شد.
امیر مؤمنان علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: اتکا به خدا و خوش‌بینی به او پناهگاهی است که تنها مؤمنین به آن پناه می‌برند.
16. گریه و تخلیه هیجانی
در دل نگه‌داشتن ناراحتی‌ها، استرس و فشار روانی بیشتری را به فرد وارد می‌کند؛ درحالی‌که گریه موجب تخلیه هیجانی شده، آرامش نسبی را به دنبال خواهد داشت. در دین اسلام، در هنگام عزاداری، به گریه (نه بی‌تابی) اجازه داده شده است. گریه حضرت یعقوب در فراق یوسف، گریه حضرت رسول اکرمﷺ در مرگ فرزندش ابراهیم، و گریه امام سجاد(علیه‌السلام) از نمونه‌های عملی انبیا و اولیاء در این زمینه است.

مدرس: دکتر رضا مهکام
رئیس انجمن روانشناسی اسلامی و عضو هیئت‌علمی مؤسسه پژوهشی و آموزشی امام خمینی(ره)