نشریه دانش سلامت و دین

  طبی‌سازی؛ فرصت‌ها و تهدیدها

انسان از زمانی که در رحم مادر است، با انواع آزمایش‌ها، غربال‌گری، سونوگرافی و ... به‌طور مستقیم  و غیرمستقیم زیر نظر پزشکان است. نوزادان در بیمارستان متولد می‌شوند و در آنجا انواع واکسیناسیون و آزمایش‌ها برای آن‌ها انجام می‌شود. بعدازآن هم مادران موظف‌اند زیر نظر مرکز بهداشت، مراقبت‌های پزشکی و انواع واکسیناسیون را برای کودکان انجام دهند و تمام اطلاعات مربوط به وضعیت جسمانی و واکسیناسیون در کارت‌های واکسیناسیونی که از مدارک لازم برای ثبت‌نام کودکان در مدرسه است، ثبت می‌شود. این مراقبت‌ها در تمام دوران کودکی، نوجوانی و بلوغ، قاعدگی، جوانی، میان‌سالی، یائسگی و سالمندی ادامه دارد و حتی بعد از مرگ نیز گواهی فوت باید به تأیید پزشک برسد. امروزه نظارت‌ها و گواهی‌های پزشکی برای سربازی، گواهی‌نامه راهنمایی رانندگی، ازدواج، استخدام شغلی و ... قانونی و لازم‌الاجراست. علوم پزشکی در تمام مراحل و ابعاد مختلف زندگی امروزی، حتی حیطه‌هایی که اساساً پزشکی نیستند، وجود دارد و نادیده گرفتن آن کمابیش امری غیرممکن است. در حقیقت، جهانی که ما در آن زندگی می‌کنیم با سرعتی باورنکردنی، به‌سوی طبی‌سازی در حرکت است.

طبی‌سازی (Medicalization)، به معنی تبدیل وضعیت‌های انسانی به مشکلات قابل درمان است (منجمی و همکاران. 1401: 9). طبی‌سازی شامل مسائلی است که در گذشته ذیل قلمرو پزشکی نبودند؛ اما امروزه در حیطه علوم پزشکی بررسی می‌شوند و درمان‌های پزشکی برای آن‌ها اعمال می‌شود (درگاهی، پور رضا. 1401: 481).

در فرایند طبی‌سازی، نخستین مسئله‌ای که می‌تواند اعتیاد یا بزرگبینی باشد، به‌مثابه امری نابهنجار فهم می‌شود و در گام دوم، پژوهش‌ها و آزمایش‌ها برای یافتن تدابیر تشخیصی و درمانی آن امر نابهنجار انجام می‌شود. در گام سوم، به نهادینه‌سازی و مشروعیت‌بخشی به آن برای اقناع جامعه پرداخته ‌می‌شود. جامعه باید قانع شود که این مسئله که شاید تا دیروز امری طبیعی بود، مشکلی است که باید هر چه سریع‌تر برای درمان آن اقدام کند و به‌این‌ترتیب، مسئله‌ای غیرپزشکی تحت لوای پزشکی درمی‌آید و در اصطلاح طبی‌سازی می‌شود.

فرایند طبی‌سازی در تاریخ به چهار مرحله تقسیم می‌شود. در مرحله یکم، طبی‌سازی در اوایل قرن هجدهم در رفتارهای ناهنجار اجتماعی انجام شد و برخی از جرائم و بزهکاری‌ها صورت بیماری به خود گرفت. جنون الکلیسم، اعتیاد، هم‌جنس‌گرایی و ... که در گذشته جرم تلقی شده، مرتکبین آن راهی زندان می‌شدند، کم‌کم به‌عنوان بیماری مطرح شدند و مبتلایان به این بیماری‌ها به‌جای زندان در مراکز درمانی تحت درمان قرار گرفتند. به‌یقین، این امر گامی مثبت برای اصلاح جامعه است؛ چراکه افراد مبتلا به‌جای ترس از زندان و پنهان کردن مشکل خود، به‌راحتی می‌توانستند از امکانات پزشکی برای اصلاح و درمان خود بهره‌مند شوند.

در نیمه قرن نوزدهم، پیشرفت‌ها و اکتشافات پزشکی در زمینه‌های مختلف، ازجمله واکسن، انسولین، پنی‌سیلین و جراحی‌های درمانی سبب شد که طبی‌سازی وارد مرحله دوم شود و این بار نه برای بخش نابهنجار و غیرطبیعی جامعه، بلکه برای اصلاح روند زندگی عادی افراد بهنجار در جامعه مورد استفاده قرار گرفت و افزون بر وضعیت جسمانی افراد، وضعیت روحی آن‌ها را نیز تحت نظارت پزشکان درآورد.

مرحله سوم طبی‌سازی در اواخر قرن بیستم و با هدف تبدیل انسان طبیعی به انسان طرحی‌شده انجام می‌شود و از پیشرفت‌های پزشکی در زمینه جراحی‌های زیبایی، تقویت و توان‌افزایی برای تبدیل انسان به ابرانسان کمک گرفته می‌شود. طبی‌سازی با هدف توقف پیری، افزایش زیبایی، طرح دلخواه اندام‌های بدن، حتی گاه در خلاف مصالح پزشکی افراد انجام می‌شود. در حقیقت، طبی‌سازی در این مرحله آشکارا برخلاف سلامتی جامعه و تنها برای کسب منافع اقتصادی بوده، با روند طبیعی بدن مغایر است.

اکنون روند طبی‌سازی به صورتی افسارگسیخته با پیشرفت در حیطه ژنتیک و سلول‌های بنیادی به دنبال تحقق اهدافی است که می‌توانند بزرگ‌ترین خطر برای جامعه انسانی باشند؛ مانند تکثیر انسان (کلونینگ) و ایجاد مزرعه‌های انسانی (ر.ک: منجمی. 1391: 124-126).

فرصت‌ها و تهدیدهایی که طبی‌سازی یا به عبارت بهتر بیش طبی‌سازی برای جامعه به دنبال داشته و خواهد داشت سبب شد که پژوهشگران حیطه جامعه‌شناسی از حدود نیم‌قرن پیش به بررسی زوایای مثبت و منفی این پدیده نوظهور در قرون جدید بپردازند. این مسئله امروزه افزون بر جامعه‌شناسی پزشکی، موضوع پژوهش حیطه‌های علومی دیگر، ازجمله تاریخ پزشکی، اخلاق پزشکی، فلسفه پزشکی، انسان‌شناسی پزشکی و پزشکی بالینی قرار گرفته و افزون بر جامعه آکادمیک به یکی از مسائل عمومی جامعه نیز تبدیل شده است (ر.ک: منجمی، نمازی. 1399: 249-225). پژوهش‌های پیرامون طبی‌سازی در صورت سازمان‌دهی منسجم و منظم می‌تواند پایه‌گذار سیاست‌های ملی و بین‌المللی‌ای شود که مسیر حرکت طبی‌سازی را در راستای منافع جامعه بشری قرار دهد.

منابع

-           درگاهی، حسین؛ پور رضا، ابوالقاسم (1401). مفهوم طبی‌سازی و تعابیر آن. «نشریه فرهنگ و ارتقای سلامت فرهنگستان علم پزشکی». 6 (3): 481-482.

-           منجمی، علیرضا (1391). «همه دردند و من درمان؛ درنگی در پدیده‌ی پزشکی شدن جامعه». شماره 66 و 67: 124-126.

-           منجمی، علیرضا؛ نمازی، حمیدرضا (1401). طبی‌سازی، تبدیل وضعیت‌های انسانی به مشکلات قابل درمان. تهران: فرهامه.

-           منجمی، علیرضا؛ نمازی، حمیدرضا (1399). «علوم انسانی پزشکی / سلامت: تحلیل انتقادی مبانی نظری و عملی پزشکی». مجله فلسفه علم، پژوهشگاه علم انسانی و مطالعات فرهنگی. شماره 2: 225-249.

جملات کلیدی

-           طبی‌سازی به معنی تبدیل وضعیت‌های انسانی به مشکلات قابل درمان است.

-           طبی‌سازی شامل مسائلی است که در گذشته ذیل قلمرو پزشکی قرار نداشتند؛ اما امروزه در حیطه علوم پزشکی بررسی می‌شوند و درمان‌های پزشکی برای آن‌ها اعمال می‌شود.

-           پژوهش‌های پیرامون طبی‌سازی در صورت سازمان‌دهی منسجم و منظم می‌توانند پایه‌گذار سیاست‌های ملی و بین‌المللی‌ای شوند که مسیر حرکت طبی‌سازی را در راستای منافع جامعه بشری قرار دهد.

نویسنده

مریم محسنی سیف‌آبادی        گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشگاه علوم پزشکی تهران،تهران،ایران            mohsenim@razi.tums.ac.ir