نشریه دانش سلامت و دین

 مفهوم معنویت در منابع دینی

در مکاتب الهی، معنویت به معنای خداشناسی، خداجویی و خدامحوری است. انسان معنوی در این نگاه با شناخت هدف خلقت، میکوشد در راستای تکامل معنوی حرکت کند (آذربایجانی. 1400). در اسلام نیز معنویت، از جنبههای اساسی آموزه‌های دینی برشمرده می‌شود که شامل اعتقاد به خداوند، کوشش برای پیوند عمیق‌ با خداوند و نیل به تکامل معنوی و آرامش درونی است. در اسلام، معنویت منحصر به مناسک و اعمال عبادی نیست، بلکه به تمام جنبههای زندگی انسان تعمیم مییابد. معنویت در بطن خود، شناخت و تصدیق حضور خداوند در همه جنبههای زندگی بوده که شامل حس عمیق هیبت (نوح: 13) و خشیت از خداوند (رعد: 21) و احترام و عشق به خالق (بقره: 165) است. اسلام به ما می‌آموزد که معنویت به مسجد یا انجام مناسک دینی محدود نیست، بلکه سفری مداوم است که در هر لحظه و هر عملی نفوذ می‌کند.

مفهوم معنویت ریشه در این باور دارد که انسان‌ها با فطرتی معنوی آفریده شده‌اند و تمایل ذاتی به ارتباط با خالق خود دارند. اسلام تعلیم می‌دهد که هدف از زندگی، عبادت خدا و تلاش برای رشد معنوی و خودسازی است؛ همان‌طور که فرمود: و ما خلقْت الْجنّ و الْإنْس إلاّ لیعْبدون (ذاریات: 56). این سفر معنوی وسیله‌ای برای تقرب به خداوند و درنهایت، دستیابی به سعادت ابدی در آخرت است. در اسلام، معنویت جدای از دنیای مادی انگاشته نمی‌شود، بلکه به‌عنوان راهی برای جهت‌یابی و معنایابی در آن تلقی می‌شود. اسلام پیروان خود را به مشارکت در دنیا و انجام وظایف دنیوی خود و درعین‌حال، ارتباط قوی با خداوند تشویق می‌کند (جمعه: 10).

مفهوم معنویت در اسلام پیوندی تنگاتنگ با مفهوم توحید دارد که همان اعتقاد به یگانگی خداوند است. توحید زیربنای معنویت اسلامی و یادآور حضور و وحدت خداوند است. با شناخت توحید است که مسلمانان می‌توانند حس عمیق فروتنی، شکرگزاری و توکل بر خداوند را در خود پرورش دهند. معنویت اسلامی بر اهمیت تأمل در خود، مسئولیت‌پذیری و کنترل هوای نفس تأکید دارد. افراد را تشویق می‌کند که دائماً افکار، اعمال و نیات خود را ارزیابی کرده تا آن‌ها را با آموزههای اسلام هماهنگ کنند. فرایند تهذیب نفس و خودسازی، به تزکیه معروف و مورد تأکید آموزه‌های دینی است (شمس: 9). البته از نگاه اسلام، معنویت به عبادت فردی و خوداندیشی منحصر نیست، بلکه به عبادت جمعی و جامعه نیز تسری پیدا می‌کند. مسلمانان تشویق می‌شوند تا فعالانه در جامعه مسلمانان شرکت کنند و یکدیگر را در سفر معنوی خود حمایت کنند و ارتقا دهند (بلد: 17؛ عصر: 3) و به همین دلیل است که بیشتر مناسک دینی در اسلام به‌صورت جمعی طراحی شده است.

هدف نهایی در معنویت اسلامی قرب به خدا بوده که هدف غایی خلقت انسان‌ها و مقصد تمام حرکت‌هاست (شریفی. 1389). قرآن کریم مؤمنان را این‌چنین دعوت می‌کند: یأیّها ٱلّذین ءامنواْ ٱتّقواْ ٱللّه وٱبۡتغوٓاْ إلیۡه ٱلۡوسیلة وجٰهدواْ فی سبیلهۦ لعلّکمۡ تفۡلحون؛ (مائده: 35) اى مؤمنان تقواى الهى را رعایت کرده، از او پروا کنید (و با توجه به اینکه او ناظر بر شماست و شما در محضر او هستید از مخالفت با او پرهیز کنید و دستورهاى او را اجرا کنید) و براى تقرب به او وسیله‏اى بجویید و در راه او جهاد کنید. باشد که رستگار شوید.

 در این آیه از مؤمنان خواسته شده است تا براى رسیدن به رستگارى و فلاح سه کار را انجام دهد: 1. تقواى الهى؛ 2. انتخاب وسیله‌ای براى تقرب به خدا؛ 3. جهاد و تلاش در راه خدا.

آموزه‌های اسلامی بر اهمیت علم‌آموزی و شناخت تأکید دارند. مسلمانان به مطالعه قرآن، احادیث (گفتارها و اعمال پیامبر اسلام  و ائمه اطهار ) و تعالیم علمای اسلامی تشویق میشوند تا درک خود از اسلام را عمیقتر و رابطه خود را با خدا تقویت کنند. طلب علم وسیلهای برای رسیدن به رشد معنوی و ایجاد ارتباط عمیقتر با خداوند تلقی می‌شود. امام صادق  از پیامبر اکرم  نقل کرده است که فرمود: «منْ سلک طریقاً یطْلب فیه علْماً سلک اللّه به طریقاً إلى الْجنّة و إنّ الْملائکة لتضع أجْنحتها لطالب الْعلْم رضًا به و إنّه یسْتغْفر لطالب الْعلْم منْ فی السّماء و منْ فی الْأرْض حتّى الْحوت فی الْبحْر و فضْل الْعالم على الْعابد کفضْل الْقمر على سائر النّجوم لیْلة الْبدْر و إنّ الْعلماء ورثة الْأنْبیاء إنّ الْأنْبیاء لمْ یورّثوا دیناراً و لا درْهماً و لکنْ ورّثوا الْعلْم فمنْ أخذ منْه أخذ بحظٍّ وافرٍ (کلینی، 1407 ق)؛ هر کس در راهى گام بردارد که در آن جویاى دانشى باشد، خداوند او را به راه بهشت خواهد برد. در حقیقت، فرشتگان بال‌های خود را براى جویاى دانش که با خشنودى تمام مى‌گسترند، و هر که در آسمان‌ها و زمین است، حتى ماهى دریا براى او طلب آمرزش مى‌کند. برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه شب چهارده بر دیگر ستارگان است، و عالمان وارث پیامبران‌اند. پیامبران درهم و دینارى از خود بر جاى نگذاشتند، ولى علم و دانش را از خود به ارث نهادند. ازاین‌رو هر کس از دانش آنان بهره برد، به نصیب فراوانى دست یافته است». لازم است توجه داده شود که مراد از علم در این روایات، علم الهی و تلاش در مسیر کسب معرفت دینی است.

براین‌اساس، مفهوم معنویت در اسلام شامل ایمان به خداوند، تلاش برای پیوند عمیق با حضرت حق و نیل به آرامش درونی است که شامل شناخت خداوند و حضور او در تمام ابعاد زندگی و تلاش برای رشد معنوی و خودسازی است. معنویت اسلامی بر اهمیت تأمل در خود، مسئولیت‌پذیری و کنترل هوای نفس و نیز اهمیت اجتماع، معرفت و رشد معنوی تأکید دارد.

منابع

-      قرآن کریم.

-      آذربایجانی، مسعود، احمدی فراز، محمود، آزادی (1400). مراقبت معنوی برای بیماران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

-      شریفی، حسین (1389). عرفان واقعی و عرفان کاذب. قم: انتشارات صحبای یقین.

-      کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1407 ق). الکافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

محمود شکوهی تبار

        گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.        mshokouhitabar@muq.ac.ir