نشریه دانش سلامت و دین

سلامت معنوی در کودکان

سلامت به لحاظ برخورداری از ابعاد جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی مفهوم بسیار پویایی است. سلامت معنوی به‌عنوان احساسی درونی و رضایت‌بخش توام با ارتباطات سازنده با خود و دیگران و وجود متعالی در چهارچوب فرهنگی خاص هر جامعه تعریف می‌شود که به معنادار کردن زندگی و مرگ می‌انجامد. این عرصه از سلامت همچون سایر عرصه های آن، با دوران کودکی پیوندی عمیق دارد و از آن سرچشمه می¬گیرد. رشد کل نگر کودکان شامل ابعاد مختلفی از جمله رشد فیزیکی، فکری، عاطفی و اجتماعی آنها می شود. با این حال، یکی از جنبه هایی که اغلب نادیده گرفته می شود، سلامت معنوی آنها است. سلامت معنوی در کودکان به احساس هدف، ارتباط با چیزی بالاتر از خودشان و رشد ارزش‌ها، اخلاقیات و باورها اشاره دارد. درک اهمیت پرورش سلامت معنوی کودکان می تواند تأثیرات عمیقی بر رشد کلی و شادی مادام العمر آنها داشته باشد. در این مقاله به بررسی نقش معنویت در رشد کودک، عوامل موثر بر سلامت معنوی در کودکان، اهمیت حمایت والدین در پرورش معنوی و تئوری های تکامل معنوی کودکان خواهیم پرداخت.

سلامت معنوی و کودکی

سلامت معنوی فرایندی است که از زمان انتخاب همسر، دوره پیش¬زادی، دوره شیرخوارگی و کودکی شروع شده و تا نوجوانی، جوانی و بزرگسالی ادامه پیدا می¬کند. والدین برای موفقیت در مسیرتحقق این سلامت در فرزند، باید پیش از تولد فرزند، در خود بینش معنوی را تقویت کنند تا با کسب آمادگی لازم بتوانند در این جهت اقدامات لازم را انجام دهند. تربیت صحیح و ثمربخش تاحدود زیادی درگرو این است که پدران و مادران از ابتدای کودکی وحتی قبل از تولد کودک، به این مهم توجه داشته و نهایت تلاش خود رادر جهت تربیت فرزندی صالح به کارگیرند. زیرا بهترین زمان برای تربیت، دوران کودکی است. تجربه های معنوی و دینی می¬تواند اثرات قوی در زندگی کودکان داشته باشد؛ رشد اخلاقی آنها را تحت تأثیرقرار دهد، ارتباطات اجتماعی آنها را تقویت کند. احساس ارزشمندی و باورهای کودک در سلامت روان، عشق به خود و نحوه مراقبت از بدن فیزیکی آنها نقش دارد. معنویت می تواند یک عامل مهم کمک کننده در شکل گیری هویت مثبت، سلامت روانی، سلامت و روابط باشد. کنجکاوی طبیعی کودکان در مورد جنبه‌های معنوی زندگی به آنها کمک می‌کند تجربیات خود را بهتر درک کنند و در مواقع سخت به احساس امید و آرامش منجر شود. سلامت معنوی می تواند بهزیستی را افزایش دهد و روابط را بهبود بخشد.

عوامل موثر بر سلامت معنوی کودکان

رشد معنویت در کودک بسیار پیچیده است و تحت تأثیرعوامل متعددی نظیر خانواده، رسانه ها، افراد مسئول جامعه و ارزش¬های فرهنگی است. عوامل فردی مانند ارتباطات اجتماعی خانواده، مراقبت ها و تکامل معنوی ابتدای کودکی در دوران جنینی و سالهای اول زندگی بر شکل گیری شخصیت تأثیرگذار است. این زمان همچنین مناسب ترین اوقات برای آموزش مسائل فرهنگی اعتقادی و پایه‌گذاری سلامت معنوی است. اگرچه تامین حفظ و ارتقای سلامت همه جانبه هر کودک در درجه اول به عهده والدین و خانواده است ولی عوامل عدیده اجتماعی، اقتصادی ،فرهنگی سیاسی، زیست محیطی هم در آن نقش دارد و در این راستا مسئولیت های خطیری به عهده نظام سلامت است. در کلام امیرالمومنین  خطاب به پسرشان  آمده است که دل نوجوان همچون زمین خالی است که هرچه در آن افکنده شود می پذیرد از این رو من پیش از آنکه دلت سخت و فکرت مشغول شود به تعدیل و تربیت تو پرداختم.

با این وجود سلامت معنوی نوزاد از جمله نکاتی است که کمتر به آن توجه می شود و لحظات ابتدایی تولد و ارتباطی که نوزاد با پدر و مادر خود دارد تاثیر بسزایی در آینده سلامت معنوی کودک می تواند داشته باشد. حتی شیر مادر و آرامش مادر و نوزاد و آنزیم های که در شیر وجود دارد در آرامش معنوی کودک تاثیر گذار است. از آن جایی که در  اسلام  پیش از تولد و دوران کودکی اهمیت فراوانی دارد و روایات زیادی در این زمینه وجود دارد فرصت مطالعه ی خوبی فراهم است.

تکامل معنوی کودکان

توسعه یافته ترین تئوری موجود در زمینه معنویت کودکان مربوط به فولر است. فولر توسعه ایمان را به صورت مرحله ای بیان می کند. در نظریه ایشان، مراحل ایمان عبارتند از: طفولیت، شهودی- تصویری، لفظی- اسطوره ای، متعارف- ترکیبی، انعکاسی- فردی، ارتباطی، جهان شمول. از سوی دیگر، پژوهش های کولز نشان می دهد که تمایل طبیعی برای معنویت، از حس ذاتی کنجکاوی و شیفتگی کودک در مورد کشف جهان نشات می گیرد. مطالعه مهم دیگر، نظریه "هوشیاری رابطه ای" هی و نی است. طبق نظر ایشان، همه کودکان یک معنویت فطری دارند. در واقع یک ظرفیت تکامل یافته برای آگاهی از رابطه با خود، دیگران، جهان و یک قدرت متعالی. از مطالعه ایشان، سه شاخه حساسیت معنوی یا هوشیاری به دست آمده است: حس هوشیاری و آگاهی، حس رمز و راز و حس ارزش. برادفورد، شاخه چهارم از حساسیت معنوی را، بعد اجتماعی معرفی می¬کند. گاردنر اولین کسی بود که نظریه هوش های چندگانه را ارائه کرد و معنویت را به عنوان یک هوش معرفی نمود. از نظر زوهر و مارشال نیز، هوش معنوی با نشان دادن مناسب ترین راه، به زندگی افراد معنا و مفهوم عمیق تری می بخشد.

اگرچه در علم پزشکی، دیدگاه فولر که فرآیندهای تکاملی عصبی مانند آگاهی شناختی و تفکر منطقی، تمرکز اصلی مفاهیم در مورد معنویت است، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. اما با نگاهی به سایر مطالعات می¬توان دیدگاه¬های جدیدی در مورد معنویت کودکان درک کرد که می¬تواند در برخورد با بعد معنوی کودک، متفاوت و بسیار مؤثر باشد. معنویت چه به عنوان هوش مطرح شود یا به صورت ظرفیتی وجودی، به هر حال یک بعد وجودی انسان است که نمی¬توان آن را انکار کرد. با وجود معنویت، انسان خود را به قدرت بی منتهای الهی که منبع آرامش است، می¬رساند. این خود غایت تمام علوم مربوط به انسان است. اهمیت درک معنویت و ماهیت آن و نحوه پرورش و تکامل آن در کودکان و تشویق فرزندانمان برای به کار بستن این مهم در زندگی و در مسیر آن حرکت کردن و به دنبال آن زندگی سالم و با نشاط داشتن، بروز استعدادهای انسانی و داشتن جامعه ای عاری از مشکلات پیچیده و حل نشدنی بر ما آشکار است. قدم بعدی عملی کردن این عنصر در ابعاد مختلف زندگی کودکان است که چنانچه فرصتی باقی باشد در مقاله بعدی به راهکارهای پرورش سلامت معنوی کودکان می پردازیم.

منابع

1.         سام آرام، هزار جریبی، جعفر, فداکار، کرمی، شمسایی. سلامت معنوی؛ چارچوب، محدوده و مؤلفه‌های مبتنی بر آموزه‌های اسلام. برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی. 2013 Mar 21;5(14):1-26.‎

2.         غلام نژاد، حانیه، موسوی، سولماز، صف ارا. سلامت معنوی در کودکان: یک مطالعه مروری. Health, Spirituality and Medical Ethics. 2021 Dec 10;8(4):260-49.‎

3.         مرندی سیدعلیرضا. سلامت معنوی در کودکان، نوجوانان و جوانان با تکیه بر تکامل سال‌های اول زندگی (از زمان انعقاد نطفه). نشریه فرهنگ و ارتقاء سلامت. ۱۳۹۹; ۴ (۳) :۲۶۴-۲۷۱

4.         رمضانی, منیر, فضل اللهی, اصغری نکاح, ساکی, آزاده, جهانگیر فیض آبادی, محمد جعفر. تکامل معنوی کودکان و کاربرد آن در حوزه سلامت: یک مطالعه مروری. نشریه پرستاری کودکان و نوزادان. 2018 Sep 10;5(1):76-89.‎

5.         ساجدی ابوالفضل. به سوی آسمان. سلامت معنوی کودکان با نگرش اسلامی. فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران. 1399

نویسنده

زهرا طاهری خرامه           

مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم