نشریه دانش سلامت و دین

کتاب «الکافی»

در شماره 11 نشریه، به اختصار، به بیان تاریخچه تدوین روایات اهل بیت (ع) و شکل‌گیری جوامع حدیثی پرداخته شد و جوامع حدیثی مقتدم و متأخر شیعه مورد اشاره قرار گرفت. صفحه سلامت در احادیث این شماره، به معرفی کتاب شریف «الکافی» به عنوان یکی از جوامع حدیثی متقدم و نویسنده آن مرحوم کلینی، اختصاص دارد.

محمدبن یعقوب کلینی و کتاب «الکافی»

ابوجعفر محمدبن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به «ثقه الاسلام»، از مشهورترین فقها و محدثان امامیه است که در عصر غیبت صغری می‌زیست. قراین تاریخی حاکی از آن است که وی در نیمه دوم قرن سوم هجری در روستای کلین در جنوب شهرری در حوالی حسن‌آباد فعلی، چشم به جهان گشود. کلینی تحصیلات خود را در زادگاهش کلین و در میان خانواده‌ای فرهیخته و اهل علم آغاز کرد و با منابع علم حدیث و رجال آشنا شد. وی برای کسب دانش و فراگیری حدیث در طول حیات علمی خویش، به شهرهای مختلفی همچون ری، قم، بغداد و کوفه سفر کرد. شهرری که تا اواخر قرن سوم، تحت نفوذ اهل سنت قرار داشت، در آن عصر، به نقطه برخورد آرا و نظرات فرقه‌هایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعی مبدل شده بود و در واقع، قلب ایران محسوب می‌شد. کلینی در ضمن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و نظرات مذاهب و گرایش‌های مختلف آشنا شد، بلکه به ماهیت برخی از حرکت‌هایی که می‌رفت تشیع را از مسیر خود منحرف کند، پی برد و به مقابله با آنها پرداخت.

کلینی در زمان خود، پیشوای علمای شیعه و چهره درخشان آنها در ری و موثق‌ترین آنها در حدیث و ضبط آن بوده است. وی بخش مهمی از عمر خود را در شهر قم، شهر محدثان و راویان شیعه سپری کرد و از محضر محدثان نامداری چون احمدبن ادریس قمی از یاران امام عسکری (ع) و نیز علی بن ابراهیم قمی و بسیاری دیگر از دانشمندان این شهر بهره برد.

کلینی پس از بهره بردن از اساتید مختلف به بغداد که در آن زمان، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی فرهنگی به شمار می‌رفت و آرا و عقاید اکثر مذاهب اسلامی در آن جریان داشت و همچنین آخرین نایب امام زمان (عج)، «علی بن محمد سمری» در این شهر شهر زندگی می‌کرد، وارد شد.

کلینی سال‌های آخر عمر خویش را در بغداد به سر برد و در آنجا، به تدریس و تعلیمالکافیپرداخت. این امر زمینه انتشار و شهرت کتاب الکافی را در مرکز علمی آن عصر فراهم آورد.

سرانجام کلینی در حالی که حدوداً بیش از 70 سال از عمرش می‌گذشت و پس از 20 سال تلاش در تدوین کتاب الکافی، در شعبان سال 329 هجری قمری، سالی که سال «تناثر نجوم» یعنی فرو ریختن ستاره‌ها نام گرفته است، چشم از جهان فرو بست و در «باب الکوفه» بغداد به خاک سپرده شد.

کتاب الکافی

از آثار متعدد و ارزشمند مرحوم کلینی، تنها کتاب الکافی ایشان به دست ما رسیده، اثری که مؤلف بیست سال از عمر خویش را صرف تألیف آن نموده است. الکافی جامع‌ترین و مهم‌ترین کتاب در میان کتب اربعه شیعه است.

علامه مجلسی کتاب الکافی را دقیق‌ترین، جامع‌ترین، بزرگ‌ترین و بهترین تألیفات شیعه معرفی کرده است. مرحوم کلینی در ابتدای الکافی، یکی از انگیزه‌های خود را در تألیف الکافی، ارائه کتابی دانسته که جامع تمامی شاخه‌های اصلی علوم دینی باشد تا طالبان علم دین از طریق اخبار معتبر به علوم و سنن دین دسترسی پیدا کنند.

الکافی حدود 16000 حدیث دارد و در سه بخش اصلی تنظیم گردیده است: 1. اصول؛ 2. فروع؛ 3. روضه.

در برخی از متون کهن، برای جدا ساختن بخش‌ها به تعابیری همچون «فصل» یا «بخش» از تعبیر «کتاب» استفاده می‌شد. اصول و فروع الکافی نیز دارای بخش‌های متعددی است که با تعبیر «کتاب» از یکدیگر متمایز شده است؛ مانند کتاب التوحید، کتاب الحجه و کتاب الطهاره. اما روضه باب‌بندی ندارد و روایات، یکی پس از دیگری ذکر شده است.

اصول الکافی: شامل مباحث اعتقادی و اخلاقی است که در هشت بخش سامان یافته است.

بخش‌های هشت‌گانه اصول الکافی عبارتند از کتاب العقل و الجهل، کتاب فضل العلم، کتاب التوحید، کتاب الحجه، کتاب الایمان و الکفر، کتاب الدعاء، کتاب فضل القرآن، کتاب العشره.

مرحوم کلینی در اصول الکافی با چینشی دقیق و منطقی، ابتدا با استناد به روایات متعدد، به اهمیت عقل و جایگاه آن در شناخت معارف پرداخته و سپس به فضیلت علم‌آموزی و آداب آن مبادرت نموده است تا اهمیت معرفت و آگاهی را در اثبات مبانی اعتقادی روشن سازد؛ آن‌گاه به مهم‌ترین اصل اعتقادی؛ یعنی توحید و مباحث مربوط به خداشناسی پرداخته است. سپس در کتاب الحجه، ابتدا مباحث نبوت و در پی آن، مباحث امامت را ذکر کرده است و پس از تحکیم اصول اعتقادی، در نیمه دوم اصول الکافی، مباحث اخلاقی و تربیتی را آورده است. مباحثی از قبیل: تواضع، حلم، قناعت، غیبت، فضیلت دعا، فضیلت قرآن و آداب معاشرت.

مطالب این بخش از اصول الکافی بسیار جذاب و متنوع و برای همگان قابل استفاده است. از این رو، مکرر به فارسی ترجمه و در اختیار عموم قرار گرفته است.

فروع الکافی: این بخش به ورایات فقهی از قبیل نماز، زکات، روزه و حج اختصاص دارد که به دلیل تخصصی بودن مطالب، معمولاً مورد استفاده فقیهان قرار می‌گیرد.

روضه الکافی: این بخش با 597 حدیث، شامل مباحث گوناگونی همچون خطبه‌ها و نامه‌های ائمه (ع)، مواعظ، داستان‌ها و مطالب تاریخی است و به دلیل همین تنوع موضوعی، به روضه یعنی بوستان نام‌گذاری شده است.

مزایا و ویژگی‌های الکافی

برخی از ویژگی‌های الکافی عبارتند از:

1. تألیف الکافی در عصر غیبت صغری و نزدیک بودن تألیف آن عصر به عصر حضور ائمه (ع).
2. جامعیت کتاب (استمال بر روایات اعتقادی، اخلاقی، فقهی) که این ویژگی در دیگر کتب اربعه وجود ندارد.
3. بیشتر بودن روایات آن نسبت به دیگر جوامع حدیثی متقدم شیعه و نیز صحاح اهل سنت.
4. صرف 20 سال وقت برای گردآوری، تدوین و پیرایش کتاب که این امر موجب شده است کافی نسبت به دیگر کتب اربعه، از استحکام و دقت بیشتری در نقل اسناد و متون برخوردار گردد.
5. ذکر کامل اسناد: در کافی غالباً سندها به صورت کامل نقل شده است، بر خلاف دیگر کتب اربعه، خصوصاً کتاب منلایحضره الفقیه که سند بسیاری از احادیث در متن این کتاب کامل نیست و برای کامل کردن سند لازم است به بخش پایانی کتاب به نام «مشیخه» مراجعه شود.
6. عنوان‌دهی دقیق ابواب با عناوین کوتاه و رسا: عناوین انتخابی برای هر دسته از احادیث معمولاً کوتاه، رسا و کاربردی است.

کتاب الکافی از مهم‌ترین و معتبرترین کتب روایی شیعه به شمار می‌رود و مجموعه‌ای از ناب‌ترین و معتبرترین روایات اعتقادی ، اخلاق و فقهی را در خود گرد آورده است، لیکن به ندرت ضعف‌هایی نیز در برخی از روایات، به‌ویژه در بخش روضه آن به چشم می‌خورد که مورد بحث حدیث‌پژوهان قرار گرفته است.

از مهم‌ترین شروح المافی، می‌توان به شرح اصول کافی، اثر صدرالمتألهین محمد شیرازی (م 1050 ق) و مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول از علامه محمدباقر مجلسی (م 1110 ق) اشاره کرد.

بخش‌های اصول و روضه الکافی به فارسی ترجمه شده و مستقلاً نیز منتشر شده است.

منابع:

دانش حدیث، به قلم مدرسان دانشگاه قرآن و حدیث، نشر جمال، 1395. صص 225-219

نویسنده:

دکتر هادی حجت

دانشگاه قرآن و حدیث