نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی انواع الکل (1)

انواع الکل‌ها

الکل‌ها افزون بر صنعت، در پزشکی نیز کاربرد بسیار دارند و باارزش‌ترین گونه‌های الکل باوجود ترکیبات بسیار، دربرگیرنده متانول، اتانول و پراپرانول است و ماده اصلی اغلب الکل‌های صنعتی و طبی شامل اتانول است. الکلی که در صنعت به کار گرفته می‌شود، ازلحاظ ماهیت، هیچ تفاوتی با الکل طبی ندارد و هر دو همان الکل اتیلیک یا اتانول است. منتها به دلایلی، همانند گرفتن مالیات از نوشابه‌های الکلی آشامیدنی و یا جلوگیری از سوءاستفاده از آن‌ها، کارخانه‌های تولیدکننده الکل، مواد سمی و بدبو کننده، مانند متانول یا عرق چوب و مواد رنگین‏‌کننده (همچون پریدین) به آن می‌افزایند. اتانول به دو روش طبیعی (تخمیر) و صنعتی تولید می‌شود. در روش طبیعی از تخمیر قندهای طبیعی و نشاسته مانند انگور، خرما، غلات و ملاس به دست می‌آید؛ ولی در روش صنعتی از منابع طبیعی مواد اولیه آلی شامل نفت، گاز طبیعی، زغال سنگ و توده‌های زیستی به دست می‌آید که هزینه فرآوری این روش، زیاد و پرخرج است (1).

مصارف الکل

الکل در پزشکی، برای ساخت داروها به‌ویژه داروهای ضد سرفه و آرام‌بخش ـ خواب‌آور، حلال‌های دارویی، درمان مسمومیت شدید با متانول، ضدعفونی پوست، محافظت از رشد میکروبی در فرآورده‌های دارویی، ساخت روکش قرص‌ها، تهیه ضدعفونی‌کننده‌ها، ضدعفونی کردن ابزارهای طبی و محافظت قطعات تشریحی و بافت‌ها، تهیه فراورده‌هایی همچون دهان‌شوی و موارد دیگری به‌کارمی‌رود.

در صنعت، از الکل برای تهیه لاک، ورنی و رنگ‌های انیلین و دواجات استفاده می‌شود و در ساختن اودکلن‌ها و لوازم‌آرایشی نیز کاربرد فراوان دارد. این ماده در صنعت، به‌گونه‌ای گسترده‌ به‌عنوان حلاّل برای ساختن لاک، براق‌کننده‌ها، عطرها و اسانس‌ها به کار می‌رود؛ همچنین از این ترکیب به‌عنوان محیطی برای انجام واکنش‌های شیمیایی و همچنین به‌عنوان یک ماده خام بسیار باارزش در سنتز ترکیب‌های دیگر به‌کارمی‌رود(1).

احکام مرتبط با الکل طبی و صنعتی

در رساله‌های موجود و فتاوای فقیهان زمان حاضر، الکل صنعتی از الکل طبی جدا و حکم جداگانه‌ای برای آن بیان‌شده است؛ درحالی‌که با شرحی که داده شد، الکل صنعتی همان الکل اتیلیک با یکسری افزودنی‌ها است... الکل طبی به دلیل آن‌که همان جوهر شراب و ماده اصلی خمر است، می‌تواند مصداق خمر قرار بگیرد؛ به دیگر سخن، آب مایه همان شراب اصطلاحی شرعی است. برخی از فقها قائل به پاک بودن و برخی قائل به نجس بودن الکل تخمیری هستند. درباره سکرآور بودن هم آنچه به نظر می‌آید، این است که این آب مایه، به‌خودی‌خود، در رده مستی‌‏آورها جای نخواهد گرفت؛ ولی همان‌گونه که پیش‌ازاین گفته شد، این آب مایه به سبب پرمایگی الکل در آن، ماده‌ای سمی و نا آشامیدنی است. نوشیدن این آب مایه، به گونه خالص، سبب سوزش و از میان رفتن مخاط دهان خواهد شد؛ ازاین‌روی این آب مایه را در رده مادّه‌های سمّی طبقه‌بندی کرده‌اند و به‌هیچ‌روی، نمی‌تواند در شمار آب مایه‌های سکرآور باشد (1). در این بخش از نوشتار، احکام و فتاوای برخی از مراجع عظام بیان می‌شود.

احکام طهارت و نجاست الکل طبی و صنعتی

پرسش: آیا الکل سفید و زرد نجس است؟  

آیت‌الله بهجت (رحمة‌الله): الکل مطلقاً مورد احتیاط در نجاست است، مگر به‌گونه‌ای به دست بیاید که ازنخست مسموم‌کننده باشد نه مست‌کننده (2).

پرسش: آیا الکل سفید به فرمول «C2H5OH » -که از چغندر یا کشمش یا انجیر یا خرما گرفته می‌شود- نجس است؟ (اگرچه این الکل مست‌کننده هم هست) و در صورت نجاست، در بیشتر آزمایشگاه‌های دانشگاهی، برای آموزش درسی از آن استفاده می‌شود که فرآورده واکنش شیمیایی آن، یک مادّه دیگری همانند اسید و... می‌شود، آیا فرآورده واکنش نجس است؟ و هم‌چنین در صنایع داروسازی از آن به‌عنوان یک حلاّل استفاده می‌شود، آیا دارو نجس است؟

آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه‌‏الله): (الکلی که مست‌کننده باشد نجس است و با هر چه آمیخته شود آن‌هم نجس است و اگر در ترکیبات، دگرگونی فراگیر، صورت گیرد به این‌که تمام ترکیبات مایع آن دگرگونی شود، نه‌فقط الکل، پاک می‌شود (3).

پرسش: پرستار پس از تزریق آمپول، پنبه الکلی که تمام آن آغشته به الکل است روی جایگاه تزریق قرار می‌دهد، چنان چه از جایگاه تزریق خون بیرون آید، آیا از راه پنبه آغشته به الکل، دست پرستار نجس می‌شود؟

آیت‌الله بهجت (رحمة‌الله): اگر پنبه با خون نجس شده و الکل به دست سرایت کرده است، دست نجس می‌شود علی‏‌الاظهر و اگر پنبه با خون نجس نشود و تنها الکل به دست سرایت کند، دست نجس می‌شود علی‏‌الاحوط (2).

پرسش: الکل سفید که برای تزریقات در درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها به کار می‌رود، پاک است یا خیر؟

آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه‌‏الله): اگر معلوم نیست که در اصل از گونه‌های مایعات مست‌کننده باشد، محکوم‌به طهارت است.اگر از الکلی باشد که در اصل مایع نیست، هرچند مست‌کننده هم باشد، محکوم به طهارت است و نماز با لباسی که با این الکل برخورد کرده صحیح است و احتیاجی به تطهیر ندارد؛ ولی اگر از الکل مایع بالاصاله و بر حسب تشخیص اهل فن، مست‌کننده باشد، بنا بر احتیاط نجس است و نماز با بدن یا لباسی که با آن برخورد کرده، موقوف بر تطهیر است؛ لیکن استفاده از آن جهت ضد عفونی کردن ادوات پزشکی و مانند آن اشکال ندارد(3).

پرسش: آیا استفاده از الکل سفید برای ضدعفونی کردن دست و ابزار پزشکی، مانند دماسنج و غیر آن برای استفاده از آن‌ها در کارهای پزشکی و درمان به دست پزشک یا گروه پزشکی جایز است؟ الکل سفید همان الکل پزشکی است که قابل‌نوشیدن هم هست، آیا نمازخواندن با لباسی که یک یا چند قطره از این الکل بر آن ریخته شده، جایز است؟

آیت‌الله خامنه‌ای (حفظه‏‌الله): اگر از الکلی باشد که در اصل مایع نیست، هرچند مست‌کننده هم باشد، محکوم به طهارت است ونماز با لباسی که با این الکل برخورد کرده صحیح است و احتیاجی به تطهیر ندارد؛ ولی اگر از الکل مایع بالاصاله و بر حسب تشخیص اهل فن مست‌کننده باشد، بنا بر احتیاط نجس است و نماز با بدن یا لباسی که با آن برخورد کرده، موقوف بر تطهیر است؛ لیکن استفاده از آن جهت ضد عفونی کردن ادوات پزشکی و مانند آن اشکال ندارد(3).

فتاوای برخی مراجع درباره طهارت یا نجاست الکل

آیت‌الله مکارم شیرازی (حفظه‌‏الله): الکل طبی و صنعتی که انسان نمی‌داند از ماده مست‌کننده مایع گرفته‌شده، پاک است (4).

آیت‌الله سیستانی (حفظه‌‏الله): پاک است (5).

آیت‌الله فاضل لنکرانی (رحمة‌الله): پاک است (6).

آیت‌الله صافی گلپایگانی (حفظه‌‏الله): اگر در ترکیب آن، الکل مست‌کننده نجس وجود داشته باشد نجس است و اگر مشکوک باشد، محکوم‌به طهارت است (7).

آیت‌الله تبریزی (رحمة‌الله): محکوم‌به طهارت است (8).

آیت‌الله خمینی (رحمة‌الله): الکل صنعتی که برای رنگ کردن در و میز و صندلی به کار می‌رود، اگر انسان نداند از چیزی که مست‌کننده و روان است، درست کرده‌اند، پاک است. اگر معلوم نیست که الکل مست‌کننده و از چیز مایع به‌دست‌آمده، محکوم‌به طهارت است (9).

آیت‌الله خوئی (رحمة‌الله): الکل صنعتی، تمام گونه‌هایش، پاک است (2).

آیت‌الله اراکی (رحمة‌الله): الکل صنعتی و طبی پاک است (2).

منابع:

1. آذربادگان، حسین‌علی. مقاله بررسی علمی و فقهی الکل و فراورده‌های آن، مجله فقه و اصول فقه، بهار و تابستان 1381.

2. پورتال انهار http://portal.anhar.ir/

3. پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir

4. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir

5. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی سیستانی: www.sistani.org

6. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی لنکرانی:www.lankarani.com

7. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی:www.saafi.com

8. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی تبریزی: www.tabrizi.org

9. پایگاه رسمی نشر اندیشه‌های بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران: http://www.imam-khomeini.ir/

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم