نشریه دانش سلامت و دین

علیت در پزشکی (4)

در شماره پیشین، بحث پیرامون مفهوم علیت در پزشکی را آغاز نمودیم. در این شماره به گونه‌های روابط علیتی پرداخته می‏‌شود. در آغاز باید گفت که یک رابطه علیتی می­‌تواند مستقیم یا غیرمستقیم باشد. در یک رابطه علیتی مستقیم، عامل بیماری به‌طور مستقیم و بدون واسطه، باعث ایجاد بیماری می­‌شود. در رابطه علیتی غیرمستقیم نیز یک عامل در ایجاد بیماری نقش دارد؛ ولی این عمل از راه یک واسطه صورت می­‌گیرد و این واسطه برای ایجاد بیماری ضروری است. رابطه علیتی ممکن است به چهار روش گوناگون عمل نماید: 1. لازم و کافی است 2. لازم است ولی کافی نیست 3. لازم نیست ولی کافی است 4. نه لازم است و نه کافی است. در ادامه به‌طور مختصر به این موارد پرداخته می­‌شود.

در گونه نخست، همان‌طور که از نامش برمی­‌‎آید، وجود یک عامل برای ایجاد بیماری هم لازم، هم کافی است و بدون وجود آن بیماری هرگز ایجاد نمی­‌شود. این حالت، حتی در صورت یکسان بودن مقدار و حجم مواجهه به دلیل تفاوت­‌های فردی، همچون حساسیت ژنتیک، به‌ندرت پیش می­‌آید؛ به‌عنوان‌مثال در بیشتر بیماری­‌های عفونی، شماری از افراد در رویارویی با عامل عفونت، دچار آن شده و عده‌­ای دچار نمی­شوند.

در گونه دوم، عامل بیماری برای ایجاد آن ضروری بوده، ولی به‌تنهایی قادر به پدید آوردن بیماری نیست. در این حالت، وجود چند عامل (بیشتر با یک نظم زمانی) برای ایجاد بیماری ضروری است؛ به‌عنوان نمونه، مواد سرطان­‌زا در طول زمان و مراحل گوناگون (شامل ایجاد بیماری و پیشرفت آن) بیماری را ایجاد می‌کنند. برای تظاهرات بالینی سرطان، در کنار عامل سرطان­‌زا، به‌عنوان آغازکننده بیماری، عامل رشد دهنده نیز باید وارد عمل شود و هیچ­‌یک از این دو عامل به‌تنهایی توانایی ایجاد سرطان را ندارند؛ مثال روشن­‌تر آن در مورد بیماری سل است که وجود باسیل برای ایجاد آن لازم است؛ ولی چون باعث ایجاد بیماری در تمام افراد نمی­‌شود پس وجودش کافی نیست.

در گونه سوم، عامل بیماری­‌زا به‌تنهایی توانایی ایجاد بیماری را دارد؛ ولی این بیماری می‌تواند به‌وسیله عوامل دیگری نیز ایجاد شود؛ به‌عنوان‌مثال رویارویی با تشعشعات رادیواکتیو و یا بنزن هرکدام می‌­توانند به‌تنهایی بدون حضور عامل دیگری باعث ایجاد لوسمی شوند؛ بااین‌وجود در چنین وضعیتی، همه‌کسانی که در مواجهه با تشعشعات و یا بنزن قرار می‌گیرند، دچار لوسمی نمی‏‌شوند؛ بنابراین اگرچه وجود هر دو عامل برای ایجاد بیماری ضروری نیست، ولی این عوامل احتمالاً برای ایجاد بیماری به عوامل کمکی نیز نیاز دارند؛ ازاین‌رو معیار «کافی بودن» به‌ندرت به یک عامل منفرد اطلاق می­‌شود.

در گونه چهارم و پایانی، وجود یک عامل به‌تنهایی برای ایجاد بیماری نه کافی است و نه لازم. این الگوی رابطه علیتی بسیار پیچیده بوده و شاید درباره بسیاری از بیماری‌های مزمن کاربرد دارد. در شماره آینده این بحث پیگیری خواهد شد.

منبع:

لئون گوردیس. اپیدمبولوژی (1385). ترجمه و تنظیم حسین صباغیان، کورش هولاکویی. رشت: انتشارات گپ.

نویسنده:

دکتر صادق یوسفی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم