نشریه دانش سلامت و دین

انواع احادیث و اصطلاحات مربوط به آن

بسیاری از پژوهشگران علوم سلامت، علاقه‌مند هستند در کنار مطالعه متون مرسوم علمی، آموزه‌های دینی مرتبط با حوزه مطالعاتی خویش را نیز ملاحظه نموده و از آن، بهره‌گیری نمایند. با توجه به اینکه متون روایی بر خلاف قرآن کریم، قطعی الصدور نیستند و به عبارت دیگر، در انتساب آنها به معصومین (ع)، اطمینان نداریم، لازم است پیش از اسناد به هر متن حدیثی، ملاحظات مختلفی پیرامون آن، مورد توجه قرار گیرد. در همین راستا، در شماره پیشین نشریه، توضیحاتی درباره دانش‌های حدیثی مورد نیاز برای انجام این بررسی‌ها، ارائه شد. انجام این بررسی‌ها به صورت تخصصی، اغلب نیازمند متخصصان حوزه علوم حدیث است با این حال، آشنایی با اصطلاحات رایج در این زمینه، برای درک ادبیات این حوزه، مفید و مؤثر خواهد بود که در این شماره و شماره آتی، به برخی از این اصطلاحات مشهور پرداخته می‌شود.

هر حدیث متشکل از دو قسمت متن و سند می‌باشد. به طور مثال، در حدیث زیر که توسط مرحوم کلینی، در کتاب شریف کافی ذکر شده است، سطر اول، سند حدیث یعنی طریق روایت آن بوده و مشتمل بر نام راویان و سطر دوم، متن حدیث را تشکیل می‌دهد:

عن محمد بن یحیی، عن احمدبن‌محمدبن‌عیسی، عن ابن فضال، عن الحسن‌بن‌الجهم، قال سمعت الرضا(ع) یقول: «صدیق کلّ امرءٍ عقله و عدوّه جهله»

بررسی و اظهارنظر در خصوص هر حدیث نیز، مستلزم بررسی سند و متن حدیث است. برخی از احادیث، متواتر نامیده می‌شوند. حدیث در صورتی به حد تواتر می‌رسد که سلسله روات آن تا معصوم (ع) در هر طبقه، به حدی زیاد باشد که امکان توافق آنها بر کذب، به طور عادی محال بوده و با خبر دادن آنها برای شخص، علم حاصل شود. اگر خبر با لفظ واحد نقل شده باشد، آن را متواتر لفظی و اگر معنای مشترک با الفاظ متفاوت بیان شود، متواتر معنوی می‌نامند. حدیث ثقلین که ده‌ها نفر از صحابه و تابعین، آن را نقل کرده‌اند، از جمله احادیث متواتر هستند. از دیگر احادیث متواتر که شهرت بالایی دارند، حدیث غدیر پیامبراکرم (ص) و حدیث سلسله الذهب از امام رضا (ع) می‌باشند. احادیث یاد شده، متواتر لفظی نامیده می شوند بدین معنی که همه راویان، در همه طبقات، عبارت روایت: «إنّی تارکٌ فیکم الثّقلین» یا عبارت «من کنت مولاه فهذا علیٌّ مولاه» را یکسان و با کلمات واحد بیان کرده‌اند.

در مقابل، تواتر معنوی در روایات، دلالت بر این دارد که یک معنی با الفاظ و تعابیر مختلف، آن‌قدر تکرار شده است که از طریق آنها، در یک موضوع، یقین حاصل می شود. تعداد روایات متواتر معنوی، در مقایسه با روایات متواتر لفظی، بسیار بیشتر است و روایات مربوط به اکثر اجزای دین به ویژه در فروع مانند تعداد رکعات نماز، مبطلات روزه، ارکان حج، زکات و ... از آن جمله هستند.

سایر احادیث را که به حد تواتر نرسیده‌اند، خبر واحد می نامند. با عنایت اینکه اغلب احادیث منقول از اهل بیت (ع)، خبر واحد محسوب می شوند، باید در نظر داشت که خبر واحد بودن، دلالت بر ضعف یا عدم اعتبار یک خبر ندارد و صرفا به این معنی است که لازم است مراحل اعتبارسنجی این‌گونه از اخبار، براساس روش‌های رایج در علوم حدیثی صورت گیرد.

بررسی احادیث، در مرحله نخست، مشتمل بر بررسی سندی آن از منظر علوم رجال و درایه است و در مرحله بعد، بررسی متن حدیث از حیث عدم تعارض با قرآن کریم، عدم تعارض با سنت و سیره و روش معصومین (ع) و نیز عدم تعارض با شأن معصوم (ع) را دربرمی‌گیرد. در کنار اینها، بررسی متون حدیثی بر اساس ادله عقلی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است که مجموعه این بررسی‌ها، تا حدود زیادی، می‌تواند تکلیف ما را نسبت به این گونه از متون، روش سازد، اگرچه نمی‌توان انتظار داشت اختلاف نظری وجود نداشته باشد. درخصوص احادیث مرتبط با مباحث حوزه سلامت، با توجه به نقل هزاران حدیث در منابع مختلف از یک سو و پرداخته نشدن عالمانه به این گونه از احادیث از سوی دیگر، ضرورت این بررسی، به خوبی نمایان است.

مبادرت به بررسی و سنجش اعتبار خبر واحد، آن را ذیل عناوینی مانند صحیح، حسن، موثّق و یا ضعیف قرار دهد. تقسیم‌بندی‌های دیگری نیز برای این‌گونه از احادیث، وجود دارد که به نحو اجمال، در شماره آینده، به ذکر آنها خواهیم پرداخت ان‌شاءالله.

نویسنده:

دکتر مرتضی حیدری

معاون دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم