اعتبارسنجی روایات وعده‌های غذایی

تغذیه در سلامتی و سعادتمندی انسان تأثیر بسزایی دارد و تغذیه نامطلوب و کم‌خوری و پرخوری، تأثیری سوء بر سلامت جسم و روح انسان می‌گذارد. عبادت نیز که به‌عنوان یکی از اهداف خلقت در قرآن مطرح شده (ذاریات، 56) است، تنها زمانی به صورت کامل محقق می‌شود که انسان ازنظر جسمی از سلامت لازم برخوردار باشد. اهل‌بیت (علیهم السلام) با توجه به این مسئله درباره کمیت و کیفیت تغذیه توصیه‌هایی فرموده‌اند که رعایت آن‌ها موجب سلامتی هرچه بیشتر انسان می‌گردد. در این پژوهش، برخی آموزه‌های معصومان (علیهم السلام) درباره وعده‌های غذایی مطرح می‌شود. با توجه به اینکه بهره‌مندی هرچه بهتر از این آموزه‌ها در گرو اعتبارسنجی آن‌هاست، در این مجال به اعتبارسنجی اعم از سندی، دلالی، ارزیابی منبع و بررسی قرائن پیرامونی برخی از این روایات می‌پردازیم. کوشش شده روایات از منابع معتبر شیعه همانند الکافی، من لایحضره الفقیه، وسائل الشیعه، عیون اخبار الرضا و المحاسن انتخاب شوند. بنابراین، روایات مذکور در این پژوهش ازنظر منبعی از اعتبار کافی برخوردارند. به‌منظور اعتبارسنجی دلالی، خانواده حدیثی در موضوع مورد بحث این پژوهش تشکیل و معنای عبارات با توجه به همه روایات در این موضوع استخراج شده است. قرائن پیرامونی ازجمله دیگر ابعاد اعتبارسنجی است که در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. به این صورت که در مواردی که روایات متعدد با مضمون مشابه یا یک روایت با چند سند معتبر نقل شده، به این مسئله توجه داده شده است. همچنین به مواردی که سند روایتی آن‌ها ضعیف بوده و قرائن پیرامونی به جبران این ضعف کمک کرده‌اند، اشاره شده است.

اهمیت صبحانه
بعضی روایات به اهمیت وعده صبحانه تأکید کرده‌اند. در روایتی می‌خوانیم: «و حدثنا أبو منصور أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوری بنیسابور قال حدثنا أبو إسحاق إبراهیم بن هارون بن محمد الخوری قال حدثنا جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه الخوری بنیسابور قال حدثنا أحمد بن عبدالله الهروی الشیبانی عن الرضا علی بن موسى(علیه السلام) قال حدثنی أبی موسى بن جعفر(علیه السلام) قال حدثنی أبی جعفر بن محمد(علیه السلام) قال حدثنی أبی محمد بن علی(علیه السلام) قال حدثنی أبی علی بن الحسین(علیه السلام) قال حدثنی أبی الحسین بن علی(علیه السلام) قال قال علی بن أبی طالب(علیه السلام): منْ أراد الْبقاء و لا بقاء فلْیباکر الْغداء و لْیجوّد الْحذاء و لْیخفّف الرّداء و لْیقلّ غشْیان النّساء»؛ حضرت علی(علیه السلام) فرمود: هرکه جاودانگی می‌‌خواهد و البته [برای غیر خدا] جاودانگی نیست، باید که صبحانه را زودتر بخورد و کفش خوب بپوشد و ردای سبک برگیرد و کمتر با زنان بیامیزد (حر عاملی 1416 ق: ۲۵/۲۵، ح ۳۱۰۵۲؛ صدوق 1378 ق: ۲/۳۸، ح ۱۱۲). این روایت با سه سند ذکر شده که دو سند آن ضعیف و یک سندش موثق است.
روایات دیگری با مضمون مشابه در کتب حدیثی نقل شده است. هرچند این روایات ازنظر سندی ضعیف هستند، ولی به دلیل وجود یک روایت موثق دراین‌باره و نیز اعتبار منبعشان، می‌توانند روایت موثق مذکور را تقویت کنند. وجود این روایات در واقع ازجمله قرائن پیرامونی برشمرده می‌شود که اعتماد ما را به آن روایت افزایش می‌‌دهد (برای مطالعه روایات بیشتر در این زمینه ر.ک: صدوق 1413 ق: ۳ /۵۵۵، ح ۴۹۰۲؛ حر عاملی 1416 ق: ۱۸/ ۳۱۶، ح ۲۳۷۵۲؛ همان، ۲۰/ ۲۴۲، ح ۲۵۵۴۲؛ همان، ۲۴/ ۴۳۳، ح ۳۰۹۸۸).

دو وعده غذایی در روز (صبحانه و شام)
در بعضی روایات بر دو وعده غذا خوردن (صبحانه و شام) تأکید شده است در روایتی می‌خوانیم: «محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد عن الحسین بن سعید عن النضر بن سوید عن علی بن الصلت عن ابن أخی شهاب بن عبد ربه قال شکوت إلى أبی عبدالله(علیه السلام) ... فقال لی: شکوْت إلى أبی عبْد اللّه (علیه السلام) ما ألْقى من الْأوْجاع و التّخم فقال تغدّ و تعشّ و لا تأْکلْ بیْنهما شیْئاً فإنّ فیه فساد الْبدن أ ما سمعْت اللّه عزّ و جلّ یقول: ﴿لهمْ رزْقهمْ فیها بکْرةً و عشیًّا﴾ (مریم، 62)»؛ به نقل از شهاب بن عبد ربه: نزد امام صادق(علیه السلام) از دردها و بدگواری‌هایی که داشتم، اظهار ناراحتی کردم. به من فرمود: صبحانه بخور و شام بخور و در فاصله میان آن‌ها چیزی نخور؛ چراکه موجب تباهی تن است. مگر نشنیده‌ای که خداوند عزوجل می‌فرماید: و آنان صبحگاهان و شامگاهان، روزی ویژۀ خویش را دارند (کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۸، ح ۲؛ برقی 1371 ق: 2/420). در این روایت از خوردن نهار نهی شده و بر دو وعده غذا خوردن توصیه شده است. البته با توجه به اینکه در سند این روایت نام علی بن الصلت ذکر شده و در کتب رجالی توضیحی درباره ایشان نیامده است، این روایت ازلحاظ سندی ضعیف به شمار می‌آید.

تأکید بر خوردن شام و نهی از ترک آن
روایات زیادی بر خوردن شام تأکید و از ترک آن نهی کرده‌‌اند.
روایت یکم: «أحمد بن أبی عبدالله البرقی فی المحاسن عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن جمیل بن صالح عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال: ترْک الْعشاء مهْرمة»؛ امام صادق(علیه السلام): ترک شام، مایه پیری است (حر عاملی 1416 ق: ۲۴/۳۳۱، ح ۳۰۶۸۸). این مضمون عیناً در روایت صحیح دیگری نقل شده است (حر عاملی 1416 ق: ۲۴/۳۲۹، ح ۳۰۶۸۰). دو راوی آخر این دو روایت یکسان هستند، ولی راویان پیش از آن متفاوت‌‌اند؛ به عبارتی یک روایت است که از دو طریق نقل شده است. راویان هر دو روایت امامی و ثقه هستند و روایات صحیح به شمار می‌آیند.
روایت دوم: در روایت صحیح دیگری این مضمون تکرار شده است: «علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن جمیل بن صالح عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال: رْک الْعشاء مهْرمةٌ و ینْبغی للرّجل إذا أسنّ ألّا یبیت إلّا و جوْفه ممْتلئٌ من الطّعام»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمود: ترک شام، مایۀ پیری است. برای مرد آن هنگام که پا به سن نهاده، بایسته است که تنها در حالی بخوابد که درونش پر از غذا باشد (کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۸، ح ۳؛ حر عاملی 1416 ق: ۲۴/۳۳۳، ح ۳۰۶۹۶).
روایت سوم: در روایت صحیح دیگری آمده است: «عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد عن القاسم بن یحیى عن جده الحسن بن راشد عن محمد بن مسلم عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال قال أمیر المؤمنین(علیه السلام): عشاء الْأنْبیاء بعْد الْعتمة فلا تدعوا الْعشاء فإنّ ترْک الْعشاء خراب الْبدن»؛ امام علی(علیه السلام): شام خوردن پیامبران پس از تاریکی شب بوده است، آن را وامگذارید؛ چراکه واگذاردن آن ویرانی تن است (کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۸، ح ۱؛ حر عاملی 1416 ق: ۲۴/۳۳۱، ح ۳۰۶۹۰).
روایت چهارم: همچنین روایت صحیح دیگری می‌فرماید: «علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن هشام بن الحکم عن أبی عبدالله× قال: أصْل خراب الْبدن ترْک الْعشاء»؛ امام صادق(علیه السلام): سرچشمۀ ویرانی تن، واگذاردن شام است (کلینی 1407 ق: ۶/ ۲۸۸، ح ۲).
روایت پنجم: در روایتی صحیح می‌خوانیم: «علی بن محمد بن بندار عن أحمد بن أبی عبدالله عن أبیه عن سلیمان بن جعفر الجعفری قال کان أبو الحسن(علیه السلام): لا یدع الْعشاء و لوْ بکعْکةٍ و کان یقول إنّه قوّةٌ للْجسْم و قال و لا أعْلمه إلّا قال و صالحٌ للْجماع»؛ الکافی به نقل از سلیمان بن جعفر جعفری: امام کاظم(علیه السلام) شام خوردن را وانمی‌‌گذاشت؛ هرچند به خوردن یک کلوچه بود. ایشان می‌‌فرمود: آن نیرویی برای تن است؛ و نمی‌‌دانم دیگر چه چیزی فرمود، جز اینکه دقیقاً این سخن را هم فرمود: و کارآمد برای آمیزش است (کلینی 1407 ق: 6/288، ح 5).
برخی روایات نیز بر لزوم شام خوردن افراد مسن تأکید کرده‌‌اند. در روایتی معتبر آمده است: «علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن بعض أصحابه عن ذریح عن أبی عبدالله(علیه السلام) قال: الشّیْخ لا یدع الْعشاء و لوْ بلقْمة»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: کسی که پا به سن گذاشته است، شام را ترک نکند؛ هرچند به خوردن یک لقمه (کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۹، ح ۹). روایات صحیح دیگری نیز با مضمونی مشابه نقل شده است (ر.ک: کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۸، ح ۴؛ همان، ۶/۲۸۹، ح ۶).
روایات دیگری نیز دراین‌باره نقل شده‌‌اند که هرچند این روایات با ضعف سندی مواجه هستند؛ ولی به دلیل اینکه ازنظر منبع نقل معتبر هستند و نیز محتوای آن‌‌ها با محتوای روایات صحیح در این باب مشابه است، می‌توانند به تقویت روایات صحیح کمک کنند (ر.ک: حر عاملی 1416 ق: ۲۴/۳۲۹، ح ۳۰۶۸۳؛ همان ۳۳۰، ح ۳۰۶۸۶، ح ۳۰۶۸۷، ح ۳۰۶۹۱؛ همان، ۳۳۱، ح ۳۰۶۸۹؛ همان، ۳۳۴، ح ۳۰۶۹۹، ح ۳۰۷۰۱؛ کلینی 1407 ق: ۶/۲۸۹، ح ۸، ح ۱۰، ح ۱۲، ح ۱۱؛ صدوق 1413 ق: ۳/۳۵۹، ح ۴۲۷۱) وجود روایات متعدد با مضمون مشابه از قرائن پیرامونی اعتبار به شمار می‌آید که از جنبه‌های مهم اعتبارسنجی است.
همان‌طور که دیدیم دسته‌‌ای از روایات بر اهمیت وعده صبحانه و برخی دیگر بر اهمیت شام تأکید کرده‌‌اند. در روایتی نیز بر دو وعده غذا خوردن در صبح و شام تأکید شده و از نهار نهی شده است؛ هرچند این روایت ازنظر سندی ضعف دارد، ولی به دلیل اینکه، هم از اعتبار منبعی برخوردار است و هم با دو دسته روایات ذکرشده هماهنگی دارد، می‌‌توان به آن روایت اعتماد کرد. در واقع، قرائن پیرامونی این روایت به اعتبار آن کمک می‌‌کند. از جمع روایات نقل‌شده دراین‌باره، می‌‌توان به این نتیجه رسید که وعده‌‌های غذایی مطلوب در نظر روایات، دو وعده در روز است که شامل صبحانه و شام می‌‌شود².
در این مجال روایات مربوط به وعده‌های غذایی مطرح و اعتبارسنجی شد که ابعاد آن به شرح زیر است:
أ. اعتبار ازنظر منبعی: روایاتی که برای این منظور انتخاب شده از منابع دست‌اول شیعه است که اعتبار آن مورد پذیرش علماست.
ب. اعتبار سندی: همه روایات این پژوهش که ازلحاظ سندی بر اساس کار ارزشمند نرم‌افزار درایةالنور مورد بررسی قرار گرفته، بیان شده است.
ت. اعتبار ازنظر دلالی: برای این منظور خانواده حدیثی تشکیل داده شده و معنای روایات بر اساس مجموع این روایات فهم و بیان شده است.
ث. اعتبار ازنظر قرائن پیرامونی: در این زمینه از چند جهت اعتبارسنجی انجام شده است. به روایاتی که به چند طریق نقل شده بود و این باعث اعتبار بیشتر روایت می‌شد، اشاره شده است. در مواردی که چند روایت با یک مضمون نقل شده بود و این باعث می‌شد که اعتماد ما به مضمون مذکور و روایات افزون گردد، مورد توجه قرار گرفته است. در مواردی نیز با وجود ضعف سند در یک روایت، به دلیل اینکه مضمون این روایت با روایات دیگر همخوان و هماهنگ بود، این هماهنگی به‌عنوان یکی از قرائن پیرامونی در نظر گرفته شده و به‌نوعی جبران ضعف سند به شمار آمده است.

2. البته روایات دیگری نیز در این زمینه نقل شده است؛ برای نمونه روایتی منسوب به امام رضا(علیه السلام) در کتاب طب الامام الرضا(علیه السلام) سه وعده در دو روز را توصیه کرده است. با توجه به اینکه برخی در اعتبار این کتاب و استنادش به امام رضا(علیه السلام) تشکیک کرده‌‌اند (ر.ک: طباطبایی و نصیری، 3-21) و در این پژوهش تنها به منابع معتبری که اعتبار آن در بین علما پذیرفته شده، استناد شده، از نقل آن خودداری شد (منسوب به امام رضا، 15-16).

منابع:
1. برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏، المحاسن‏، محقق: محدث، جلال‌الدین، چاپ دوم،‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
2. حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث.
3. صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على (‏1378 ق)، عیون أخبار الرضا(علیه‌السلام)، محقق/ مصحح: لاجوردى، مهدى، ‏تهران: نشر جهان‏.
4. صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏، من لا یحضره الفقیه‏، محقق: غفارى، علی‌اکبر، چاپ دوم‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
5. طباطبایی، سیدمحمدکاظم؛ نصیری، هادی (1391)، «پژوهشی در اعتبار رساله ذهبیه»، مجله علوم حدیث، شماره 63، ص 3 – 21.
6. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط –الإسلامیة)، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
7. منسوب به على بن موسى، امام هشتم(علیه‌السلام) ‏(1402 ق)‏، طبّ الإمام الرضا (الرسالة الذهبیة)، محقق/ مصحح: نجف، محمدمهدی‏ قم: دار الخیام‏.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم