نشریه دانش سلامت و دین

سنجش صحت و اعتبار خبر واحد

پیش از این، بیان شد که خبر واحد، حدیثی است که در سلسله سند آن، در یک یا چند نسل، راوی، یک نفر یا افراد محدودی باشند. بسیاری از علمای شیعه، روایات آحاد را حجت نمی‌دانند و آن را صرفاً در صورت همراهی با قرائن علم‌آور، صحت سند و گزارش روایت توسط افراد ثقه، دارای حجیت می‌دانند. این دسته از احادیث، نیاز به بررسی و اعتبارسنجی دارند تا به عنوان قول، فعل یا تقریر معصوم (علیه السلام)، بتوان به آنها استناد نمود. بخش قابل توجهی از اعتبارسنجی احادیث، بر پایه سند یا سلسله راویان حدیث صورت می‌گیرد. احادیث دارای سند را مسند می‌نامیم و در مقابل آن، احادیث فاقد سند، با عنوان مجرّد (یعنی برهنه از سند) و احادیث دارای سند ناقص، با عنوان  مرسل شناخته می‌شوند. بدیهی است چنین احادیثی، قابلیت نقد رجالی ندارند.

نقد رجالی، بررسی تک تک راویان یک حدیث با مراجعه به منابع رجالی و اطمینان از قابل اعتماد بودن آنان است. به طور مثال، یکی از کتب نگاشته شده در زمینه احادیث طبی، کتاب «الطب» نوشته احمد بن محمد بن سیار بصری معروف به سیاری است. وی که در دوران حیات امام حسن عسکری (علیه السلام) می‌زیسته است، جزو غالیان[u1] بوده و بر طبق رجال نجاشی و فهرست طوسی (دو کتاب رجالی معتبر شیعه)، احادیث او ضعیف، مذهبش فاسد و مرسلاتش فراوان است. همین کافی است تا روایاتی که نام وی در سلسله اسناد آن قرار دارد، حتی اگر در کتب معتبر روایی آمده باشند، از شرایط حجیت و اعتبار ساقط شوند، مانند این حدیث در کافی:

محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن السّیّاریّ عنْ یحْیى بْن أبی رافعٍ و غیْره یرْفعونه إلى أبی عبْد اللّه ع قال: لیْس یبْقى فی الْجوْف منْ غدْوةٍ إلى اللّیْل إلّا خبْز الْأرزّ. تنها نان برنجى است که از صبح تا شب در معده باقى مى ماند.

صرف نظر از صحت و سقم این مطلب، حدیث فوق، از نظر سندی، ضعیف شمرده می‌شود.

بررسی سلسله راویان اخبار واحد از حیث رجالی، روایات را از حیث اعتبار، در یکی از طبقات ذیل قرار خواهد داد:

1. صحیح: خبری است که سند آن متصل به معصوم (علیه السلام) بوده و تمام راویانش، عادل و دوزاده‌امامی باشند.
2. حسن: خبری است که دو شرط اتصال سند به معصوم (علیه السلام) و امامی بودن روات را دارد، ولی در کتب رجال، بر عدالت راویانش، تصریح نشده باشد، اگرچه مدح شده باشند.
3. موثّق: خبری است که سند آن متصل به معصوم (علیه السلام) بوده و همه یا برخی از روات آن، غیر امامی اما موثق باشند.
4. ضعیف: خبری است که شروط هیچ یک از اقسام سه‌گانه فوق را نداشته باشد، مثلاً سند تا معصوم (علیه السلام) متصل نبوده و یا راوی مجهول‌الحال، متهم به کذب، فسق و مانند آن در سلسله روات آن، وجود داشته باشد.

با این حال، آنچه به ضعیف شمرده شدن حدیث منجر می‌شود، صرفاً عدم اتصال سند نیست و علاوه بر آن، احادیث دیگری نیز به دلایل دیگر، محکوم به ضعف هستند که به موارد ذیل اشاره می­شود:

1. معلّل: حدیثی است که در سند یا متن آن، ضعف و قدحی است که در ظاهر مشهود نیست، مثلاً مخالفت متن حدیث با حکم عقل.
2. مدلّس: حدیثی که راوی آن، عیب موجود در سند را مخفی کرده است تا حدیث را وجیه جلوه دهد.
3. موضوع یا مجعول: حدیثی که راوی، آن را ساخته و به معصوم (ع) نسبت داده است. این نوع، بدترین قسم حدیث ضعیف بوده و روایت کردن آن حرام است.

ناگفته نماند که در کنار بررسی سندی احادیث مرتبط با سلامت، طرق دیگر مانند مراجعه به عقل و بهره‌گیری از روش‌های تجربی نیز، قابل استفاده می‌باشد.

منابع:

1. دانش حدیث، به قلم مدرسان دانشگاه قرآن و حدیث
2. نرم‌افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات رایانه‌ای علوم اسلامی نور

نویسنده:

دکتر مرتضی حیدری

معاون دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم