نقش توجه دادن به عهد و پیمان در ارتقای خویشتن‌داری از منظر قرآن کریم

خویشتن‌داری ارتباط وثیقی با سلامت معنوی و اجتماعی دارد؛ زیرا این امر از یک‌سو به تسلط بر خود می‌انجامد که موجب ارتقای عزت‌نفس، رضایت بیشتر از خود، تعالی خود و امکان دستیابی به اهداف متعالی می‌شود که بخشی از سلامت معنوی است و از سوی دیگر، ارتقای خویشتن‌داری موجب بهبود مدیریت خشم، پیشگیری از بسیاری کج‌روی‌ها مثل نوشیدن الکل، مواد مخدر، روابط جنسی پرخطر، پرخاشگری، جنایت و... خواهد شد (رفیعی هنر. 1395: 57-101؛ رفیعی هنر و همکاران. 1393: 6؛ محصص. 1394: 39) که ارتقای سلامت اجتماعی را در پی دارد. یکی از برنامه‌های مهم تربیتی قرآن کریم را می‌توان ارتقای خویشتن‌داری دانست. آیات نورانی وحی با به‌کارگیری سازوکارهای مختلف به دنبال ارتقای خویشتن‌داری مخاطبان خود است. در این مجال، به یکی از سازوکارهای خویشتن‌داری در قرآن کریم با عنوان «ایجاد و یادآوری ایمان و التزام به عهد و میثاق در رعایت هنجارهای الهی» می‌پردازیم.

یکی از راهکارهای قرآن برای ارتقای خویشتن‌داری، ایجاد و تقویت میثاقی است که به‌واسطه ایمان مؤمنان، از آن‌ها گرفته است؛ هرچند ایمان مبتنی بر علم و لازمه تحقق آن است و در فضایی شک‌آلود محقق نمی‌شود، ولی آیات قرآن نشان می‌دهند که ایمان فراتر از معرفت صرف و نیازمند حرکتی ارادی و این معنای ایمان نیاوردن اهل کتاب با وجود علم به حقانیت پیامبرﷺ است که قرآن گزارش کرده است: ﴿الّذین آتیْناهم الْکتاب یعْرفونه کما یعْرفون أبْناءهم الّذین خسروا أنْفسهمْ فهمْ لا یؤْمنون﴾؛ کسانى که کتاب [آسمانى‏] به آنان داده‏ایم، همان‌گونه که پسران خود را مى‏شناسد، او [پیامبر] را مى‏شناسد. کسانى که به خود زیان زده‏اند، ایمان نمى‏آورند (انعام: 20).

قرآن کریم قلب را ظرف ایمان می‌داند: ﴿قالت الْأعْراب آمنّا قلْ لمْ تؤْمنوا و لکنْ قولوا أسْلمْنا و لمّا یدْخل الْإیمان فی قلوبکمْ...﴾ (حجرات: 14)؛ [برخى از] بادیه‌‏نشینان گفتند: «ایمان آوردیم» بگو: «ایمان نیاورده‏اید، لیکن بگویید: اسلام آوردیم» و هنوز در دل‌های شما ایمان داخل نشده است... و در آیات الهی، از ایمان به تسلیم کامل بودن تعبیر شده است: ﴿فلا و ربّک لا یؤْمنون حتّى یحکّموک فیما شجر بیْنهمْ ثمّ لا یجدوا فی أنْفسهمْ حرجاً ممّا قضیْت و یسلّموا تسْلیماً﴾(نساء: 65)؛ ولى چنین نیست، به پروردگارت قسم که ایمان نمى‏آورند، مگر آنکه تو را در مورد آنچه میان آنان مایه اختلاف است داور گردانند؛ سپس از حکمى که کرده‏اى در دل‌هایشان احساس ناراحتى [و تردید] نکنند و کاملاً سر تسلیم فرود آورند. با توجه به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که ایمان کنش ارادی قلب، یعنی تسلیم کامل قلبی مبتنی بر علم است (علیزاده و آزاد. 1392: 17) که قرآن از آن به میثاق ایمانی یاد می‌کند. در سوره مبارک حدید به این میثاق اشاره شده است و افرادی که بخل می‌ورزند، توبیخ شده‌اند که چرا به پیمانی که خداوند از آنان در راستای تسلیم و اطاعت از خدا و رسول گرفته، پایبند نیستند و بر اساس آن عمل نمی‌کنند: ﴿و ما لکمْ لا تؤْمنون باللّه و الرّسول یدْعوکمْ لتؤْمنوا بربّکمْ و قدْ أخذ میثاقکمْ إنْ کنْتمْ مؤْمنین﴾(حدید: 8)؛ و شما را چه شده که به خدا ایمان نمى‏آورید و [حال‌آنکه] پیامبر [خدا] شما را دعوت مى‏کند تا به پروردگارتان ایمان آورید و اگر مؤمن باشید، بی‌شک [خدا] از شما پیمان گرفته است. علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می‌نویسد: جمله ﴿قدْ أخذ میثاقکمْ إنْ کنْتمْ مؤْمنین﴾ توبیخ مطرح‌شده در آغاز آیه را تأکید می‌کند و مراد از میثاق، همان عهدی است که شهادت مؤمن بر وحدانیت خدا و رسالت پیامبر، به آن دلالت دارد که نشان می‌دهد مؤمن مطیع و تسلیم فرمان خدا و رسول است (طباطبایی. 1417 ق: 19/152). در واقع، در این آیات برای اینکه مؤمنان بر بخل خود چیره شوند و انفاق کنند- که یکی از مصادیق مهم خویشتن‌داری است- آنان را به عهد و پیمانی که با خداوند بسته‌اند، توجه می‌دهد.

مواردی که با خطاب «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده است و مؤمنان به انجام یا ترک عملی توصیه شده‌اند، می‌تواند اشاره به این پیمان و میثاق ایمانی به شمار آید. در آیه دوم سوره مبارک صف می‌فرماید: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا لم تقولون ما لا تفْعلون﴾؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، چرا چیزى مى‏گویید که انجام نمى‏دهید؟ در واقع، خطاب «یا ایها الذین آمنوا» در این آیه عهد و پیمان ایمانی مسلمانان را یادآور می‌شود که مؤمنان با خدا و رسولش بسته‌اند تا آنان را به‌مقتضای ایمانشان ملتزم گرداند و از تبعیت هوای نفس بازدارد و به جهاد ترغیب کند. روشن است که دست کشیدن از تبعیت هوای نفس و حرکت به سمت جهاد از مصادیق مهم خویشتن‌داری است. همچنین در سوره مبارک بقره می‌فرماید: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا ادْخلوا فی السّلْم کافّةً و لا تتّبعوا خطوات الشّیْطان إنّه لکمْ عدوٌّ مبینٌ﴾(بقره: 208)؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، همگى به اطاعت [خدا] درآیید و گام‌های شیطان را دنبال مکنید که او براى شما دشمنى آشکار است. در این آیه نیز دعوت خداوند با عبارت «یا أیّها الّذین آمنوا» آغاز شده است که به ایمان مؤمنان اشاره دارد تا مؤمنان متوجه عهد و پیمان ایمانی خود باشند و از تبعیت از گام‌های شیطان بپرهیزند.

احترام و التزام به عهد و پیمان یکی از مسائل فطری بشر است و می‌تواند در جهت دادن به عملکرد او اثرگذار باشد. در اسلام نیز تأکید ویژه‌ای به آن وجود دارد. آیات نورانی وحی به وفای به عهد توصیه کرده‌اند، در آیه اول سوره مبارک مائده می‌خوانیم: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا أوْفوا بالْعقود﴾؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! به پیمان‌ها وفا کنید. در آیه 34 سوره اسراء نیز آمده است: ﴿و أوْفوا بالْعهْد إنّ الْعهْد کان مسْوءلاً﴾؛ به پیمان‌های خود وفادار باشید؛ زیرا از پیمان‌ها پرسش خواهد شد. در روایات پیامبر اکرمﷺ و اهل‌بیت(علیهم السلام) نیز وفای به عهد مورد توجه قرار گرفته است. رسول اکرمﷺ وفای به عهد را از شرایط اساسی ایمان می‌داند و حضرت امیر(علیه السلام) نیز در فرمان خود به مالک اشتر، به اهمیت این مسئله در اسلام و جاهلیت اشاره می‌کند و آن را مهم‌ترین و عمومی‌ترین قانون اجتماع برمی‌شمارد: اگر با دشمنی پیمانی بستی تا او را در پوشش پناه خویش بگیری، به پیمان خویش وفادار بمان و ذمه‌ات را با امانت کامل پاس دار و جان خود را سپر عهد و پیمان خویش قرار ده که در میان واجبات الهی، هیچ موضوعی همانند وفای به عهد در میان مردم جهان، با همه اختلافاتی که باهم دارند، مورد اتفاق عمومی نیست. تا آنجا که مشرکان نیز پیش از مسلمانان در روابط خود بدان پایبند بودند؛ زیرا از پیامدهای پیمان‌شکنی خاطرات تلخی داشتند.

همه این تأکیدها در کنار توجه به این مسئله که ایمان انسان نوعی عهد و پیمان به شمار می‌آید، باعث ارتقای التزام انسان به دستورات دینی می‌گردد. روشن است که عمل به دستورات دینی مستلزم پا گذاشتن بر هوای نفس و توجه به اهداف متعالی است که مصداق خویشتن‌داری می‌باشد. بنابراین، یادآوری عهد و پیمان ایمانی و نیز تأکید بر التزام به عهد و پیمان در ارتقای خویشتن‌داری مؤثر است.

منابع:

قرآن کریم.

رفیعی هنر، حمید (1395). روانشناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه).

رفیعی هنر، حمید؛ جان بزرگی، مسعود؛ پسندیده، عباس و رسول‌زاده طباطبایی، کاظم (1393). «تبیین سازه خودمهارگری بر اساس اندیشه اسلامی». روان‌شناسی و دین: 5-26.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم‏.

علیزاده، مهدی و آزاد، حجت‌الله (1392). «ایمان از منظر اسلام و نقش آن در تحول فضایل اخلاقی با تأکید بر اخلاق زیست پزشکی». فصلنامه اخلاق زیستی: 13-51.

فولادوند، محمدمهد ى (‏1418. ق). ترجمه قرآن (فولادوند). تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏.

محصّص، مرضیّه (1394). «نگره قرآن کریم به «خویشتن‌داری» در رفتارهای خانوادگی». پژوهشنامه معارف قرآنی: 35-57.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم