اعتبارسنجی روایات تأکید بر اهمیت مسواک (2)

بهداشت دهان و دندان، به‌ویژه استفاده از مسواک، از جایگاه ویژه‌ای در روایات برخوردار است و رسول خداﷺ و ائمه معصومان (علیهم السلام) اهتمام ویژه‌ای به آن داشته‌اند و روایات فراوانی در کتب روایی در این زمینه نقل شده است. برای بهره‌مندی بهتر از این روایات لازم است اعتبار آن‌ها مورد بحث و بررسی قرار گیرد. بنابراین، در این پژوهش به اعتبارسنجی روایات یادشده می‌پردازیم. به این منظور، اعتبار سندی این روایات با توجه به کار ارزشمند محققان در نرم‌افزار درایة النور گزارش می‌شود و هم‌زمان تلاش می‌شود گامی در دیگر ابعاد اعتبارسنجی روایات یادشده نیز برداشته شود. روایات مطرح‌شده در این مجال از کتاب‌های الکافی، المحاسن، الخصال، من لایحضره الفقیه و تحف العقول است که هرچند ازلحاظ اعتبار متفاوت هستند، ولی همه آن‌ها از اعتبار نسبی برخوردارند. محققان میزان اعتبار این کتاب‌ها را چنین دسته‌بندی کرده‌اند: کتاب الکافی، من لایحضره الفقیه و الخصال در درجه اول اعتبار هستند. در بین این کتب هم الکافی -ازجمله کتب اربعه شیعه- معتبرترین کتاب شیعه به شمار می‌آید. من لایحضره الفقیه نیز ازجمله کتب اربعه است و البته در مرتبه‌ای پایین‌تر از الکافی قرار دارد. الخصال شیخ طوسی نیز در مرتبه‌ای پایین‌تر از کتب اربعه، ولی درعین‌حال ازجمله کتب درجه اول برشمرده می‌شود. کتاب‌های تحف العقول و المحاسن نیز در درجه دوم اعتبار قرار دارند (طباطبایی. 1390: 276-281). بنابراین، روایات مطرح‌شده در این پژوهش از اعتبار منبعی برخوردار هستند. با تشکیل خانواده حدیثی در این مقاله، همسویی روایات و نبود روایات متعارض با روایات یادشده، نشان داده شده که حاکی از اعتبار دلالی این روایات است. در مواردی که یک روایت با سندهای مختلف در منابع متفاوت تکرار شده، توجه داده شده است. همچنین، روایاتی که با مضمون مشابه در منابع مختلف ذکر شده مورد توجه قرار گرفته است تا اعتبار بالای روایات نشان داده شود. همچنین به مواردی اشاره شده است که سند روایت با ضعف مواجه بود، ولی قرائن پیرامونی موجب اعتباربخشی آن می‌شد.
بحث اهمیت مسواک زدن در منابع روایی با عبارات و الفاظ مختلفی مطرح شده است که برای بررسی آسان‌تر، ذیل چند عنوان به شرح زیر مورد بررسی قرار می‌گیرد: مسواک موجب پاکی دهان، رضایت پروردگار و شادی ملائک؛ توبیخ به دلیل مسواک نزدن؛ توصیه به مسواک زدن در زمان وضو؛ توصیه به مسواک زدن در هر نماز و تشویق به مسواک زدن با عبارت‌های مختلف.
مسواک موجب پاکی دهان، رضایت پروردگار و شادی ملائک
برخی روایات مسواک را موجب پاکی دهان، رضایت پروردگار و شادی ملائک دانسته‌اند. روایات متعددی با این مضمون وارد شده است که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
«عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عن ابْن الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال قال أمیر الْمؤْمنین×: السّواک مطْهرةٌ للْفم و مرْضاةٌ للرّبّ (کلینی. 1407 ق: 6/459)؛ حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) : مسواک سبب پاکى دهان و خوشنودى پروردگار مى‏شود».
مرحوم برقی دو روایت شبیه این مضمون در المحاسن به نقل از امام صادق و امیرالمؤمنین(علیهما السلام) ذکر کرده است که سند آن دو نیز صحیح است (برقی. 1371 ق: 2/562). این مضمون در الخصال نیز در ضمن حدیث اربعمائه تکرار شده است. سند این روایت نیز صحیح است (صدوق. 1362: 2/610). چهار روایت صحیح السند در منابع مختلف با سند متفاوت که یک مضمون را می‌رسانند، نشان‌گر اعتبار بالای این مضمون خواهد بود. دراین‌باره روایات دیگری نیز در کتب روایی نقل شده است که به بخشی از آن‌ها اشاره می‌شود. مرحوم کلینی روایتی در کتاب شریف الکافی نقل کرده است که در بخشی از روایت، مسواک سبب پاکی دهان، خوشنودی پروردگار و خوشحالی ملائک معرفی شده است (کلینی. 1407 ق: 6/495، ح 5). البته این روایت به دلیل وجود «حسین بن بحر» ازنظر سندی ضعیف است؛ چراکه از او اطلاعاتی در کتب رجالی نیامده است. همچنین، در ضمن روایتی دیگر در این کتاب، محتوای فوق تکرار شده است (همان. 496، ح 6) که این روایت نیز به دلیل وجود «عبیْد اللّه الدّهْقان» ازنظر سندی ضعف دارد؛ زیرا رجال نجاشی (نجاشی. 1365: 231) و خلاصه حلی (حلی. 1411 ق: 245) وی را تضعیف کرده‌اند. روایت اخیر را جناب برقی در المحاسن و شیخ صدوق به‌صورت مرسل با اندکی اختلاف در خصال و ثواب الاعمال هم نقل کرده‌اند (حر عاملی. 1416 ق: 2/8) که همگی ازنظر سندی ضعیف هستند. در کتاب شریف تحف العقول نیز روایتی با این مضمون وارد شده است که پیامبر اکرمﷺ امام علی(علیه السلام) را به مسواک سفارش فرمودند و چنین تعلیل کردند که مسواک موجب پاکی دهان، رضایت رب و... است (ابن شعبه حرانی. 1404 ق: 11). این روایت نیز به دلیل وجود «حسن بن علی بن شعبه» در سلسله راویان که در کتب رجالی توثیق و تضعیف نشده ازنظر سندی با ضعف مواجه است. شیخ صدوق نیز روایتی مرسل در من لایحضره الفقیه نقل کرده است که بخشی از روایت دلالت دارد مسواک باعث پاکی دهان، رضایت خدای رحمان و موجب خوشحالی ملائک می‌شود (صدوق، 1413 ق: 4/365). روایات اخیر هرچند ازنظر سندی با ضعف مواجه‌اند، ولی وجود چهار روایت صحیح السند با محتوای یکسان، می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی این روایات محسوب شود و ضعف سندی آن‌ها را برطرف کند.
توصیه به مسواک زدن در زمان وضو گرفتن
برخی از روایات به مسواک زدن در زمان وضو توصیه کرده‌اند. حتی در بعضی روایات، مسواک زدن بخشی از وضو دانسته شده که نشان‌دهنده اهمیت آن است.
«عنْ معاویة بْن عمّارٍ قال: سمعْت أبا عبْد اللّه(علیه السلام) یقول: کان فی وصیّةالنّبیّ ﷺ لعلیٍّ(علیه السلام) أنْ قال: یا علیّ، أوصیک فی نفْسک بخصالٍ فاحْفظْها عنّی، ثمّ قال: اللّهمّ أعنْه أمّا الْأولى، ... و علیْک بالسّواک عنْد کلّ وضوءٍ. ... (کلینی، 1407 ق: 8/79، ح 33)؛ معاویة بن عمار مى‏گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که مى‏فرمود: در سفارش‌های پیامبرﷺ به على(علیه السلام) است که فرمود: اى على! به تو درباره نفست به خصلت‏ها و صفاتى سفارش مى‏کنم، سپس فرمود: بارالها! یاری‌اش ده، اما اولی... و بر تو باد به مسواک زدن هنگام هر وضویى...». همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و سند آن صحیح به شمار می‌آید.
در روایتی در کتاب من لایحضره الفقیه می‌خوانیم: «قال النّبیّ ﷺ فی وصیّته لعلیٍّ (علیه السلام): یا علیّ، علیْک بالسّواک عنْد وضوء کلّ‏ صلاةٍ (صدوق. 1413 ق: 1/53)؛ پیامبرﷺ در سفارش خود به على(علیه السلام) فرمودند: اى على، بر تو باد مسواک کردن ‏هنگام وضو، براى هر نمازى». روایت دیگری نیز با این مضمون در کتاب مذکور ذکر شده است.
و در روایتی دیگر پیامبر اکرمﷺ مسواک را بخشی از وضو معرفی فرموده‌اند: و قال (النبی): «السّواک شطْر الْوضوء» که این روایت هم از مرسلات شیخ صدوق برشمرده می‌شود و ازنظر سندی متصل نیست (همان).
این روایات با روایت صحیح السند شیخ کلینی در این مورد که پیش‌تر ذکر شد، هم مضمون هستند و روایات یادشده می‌توانند به‌عنوان قرینه پیرامونی، ضعف سند آن‌ها را جبران و اعتماد ما را به آن روایات جلب کند.
توصیه به مسواک در هر نماز
روایاتی وجود دارد که به مسواک زدن برای هر نماز توصیه کرده‌، نماز با مسواک را با فضیلت‌تر معرفی کرده‌اند.
«علیّ بْن محمّدٍ عنْ سهْلٍ و علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه جمیعاً عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عنْ عبْد اللّه بْن میْمونٍ الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: رکْعتان بالسّواک أفْضل منْ سبْعین رکْعةً بغیْر سواکٍ قال قال رسول اللّهﷺ لوْ لا أنْ أشقّ على أمّتی لأمرْتهمْ بالسّواک مع کلّ صلاةٍ (کلینی. 1407 ق: 3/22، ح 1)؛ امام صادق(علیه السلام): دو رکعت نماز با مسواک، برتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک ‏است و فرمود: رسول خداﷺ فرموده است: اگر امت من به مشقت و سختى نمى افتادند حتماً آنان را فرمان مى ‏دادم که براى هر نمازى مسواک بزنند». راویان این روایت نیز همگی امامی و ثقه هستند و براین‌اساس روایت مذکور ازنظر سندی صحیح به شمار می‌آید.
در روایتی دیگر از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) نقل شده است: «صلاة رکْعتیْن بسواکٍ أفْضل منْ سبْعین رکْعةً بغیْر سواکٍ (صدوق. 1413 ق: 1/54)؛ دو رکعت نماز با مسواک برتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک است». این روایت ازجمله مرسلات مرحوم صدوق است که به دلیل ارسال، ازنظر سندی ضعیف است، ولی وجود روایت سابق که صحیح السند است، می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی موجب اعتبار روایت یادشده گردد. روایتی دیگر نیز در الکافی نقل شده است که پیامبر اکرمﷺ حضرت علی(علیه السلام) را به مسواک زدن برای هر نماز توصیه کرده‌اند (ر.ک: کلینی. 1407 ق: 6/496) که البته سند آن روایت نیز به دلیل وجود «محمد بن مروان» که در کتب رجالی اطلاعی در مورد او موجود نیست، با ضعف مواجه است.
توبیخ به دلیل مسواک نزدن
برخی روایات، مؤمنان را به دلیل کوتاهی در مسواک زدن توبیخ کرده‌اند: «و عنْ محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ علیّ بْن الْحکم عن الْمرْزبان بْن النّعْمان رفعه قال: قال رسول اللّه ﷺ ما لی أراکمْ قلْحاً ما لکمْ لا تسْتاکون (کلینی. 1407 ق: 6/496، ح 9)؛ رسول خداﷺ: چرا دندان‏هاى شما را زرد و کثیف مى‏بینم؟ چرا مسواک نمى‌زنید‏؟!» مرحوم برقی نیز این روایت را نقل کرده است (حر عاملی. 1416 ق: 2/16)؛ هرچند هر دو روایت ازنظر سندی با ضعف مواجه هستند، ولی با توجه به هم‌مضمونی این روایات با روایات دیگر دال بر اهمیت استفاده از مسواک، می‌توان این روایات را نیز معتبر دانست.
تشویق به مسواک زدن با عبارت‌های مختلف
در روایتی، از اهتمام رسول خداﷺ به مسواک زدن خبر داده شده است: «قال و قال أبو جعْفرٍ(علیه السلام): إنّ رسول اللّهﷺ کان یکْثر السّواک و لیْس بواجبٍ فلا یضرّک ترْکه فی فرْط الْأیّام (صدوق. 1413 ق: 1/53)؛ امام محمدباقر(علیه السلام): رسول خداﷺ زیاد مسواک می‌زدند و البته واجب نیست. پس ترک آن بعضی‌اوقات تو را (ازاین‌جهت) زیان نمی‌رساند». این روایت ازجمله مرسلات شیخ صدوق است و ازنظر سندی متصل نیست و ضعف دارد، ولی همین روایت در المحاسن برقی نیز با دو سند نقل شده است (ر.ک: حر عاملی. 1416 ق: 2/11) که یکی از روایات ازنظر سندی صحیح برشمرده می‌شود و می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی روایت سابق به شمار آید و ضعف سند آن را جبران نماید.
در روایاتی، ائمه(علیهم السلام) دهان مؤمنان را راه قرآن معرفی کرده‌، از ایشان خواسته‌اند آن را با مسواک پاک کنند و به‌این‌ترتیب، به مسواک زدن تشویق کرده‌اند: «قال أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام): «إنّ أفْواهکمْ طرق الْقرْآن فطهّروها بالسّواک (صدوق. 1413 ق: 1، 53، ح 112)؛ امیرالمؤمنین(علیه السلام) مى‏ فرماید: دهان شما راه‏هاى قرآن است، پس با مسواک آن‌ها را پاکیزه گردانید». این روایت به دلیل عدم اتصال سند، ازنظر سندی با ضعف مواجه است، ولی مفهوم کلی آن (تشویق به استفاده از مسواک) در روایات صحیح و موثق تکرار شده است و ازنظر اعتبار مشکلی نخواهد داشت.
در برخی روایات نیز اهمیت مسواک چنین توصیف شده است:
و قال أبو جعْفرٍ محمّد بْن الْحسیْن بْن موسى بْن بابویْه الْقمّیّ الْفقیه نزیل الرّیّ مصنّف هذا الْکتاب رضی اللّه عنْه و أرْضاه روی عنْ شعیْب بْن واقدٍ عن الْحسیْن بْن زیْدٍ عن الصّادق جعْفر بْن محمّدٍ عنْ أبیه، عنْ آبائه عنْ أمیر الْمؤْمنین علیّ بْن أبی طالبٍ(علیه السلام) قال رسول اللّهﷺ:... و ما زال (جبرئیل) یوصینی بالسّواک حتّى ظننْت أنّه سیجْعله فریضةً... (صدوق. 1413 ق: 4/13)؛ رسول خداﷺ فرمودند:... و همواره (جبرئیل) مرا به مسواک سفارش مى‏کرد تا آنجا که گمان بردم به‌راستی امرى واجب مى‏گردد... .
این روایت به دلیل وجود «شعیب بن واقد» در سلسله سند ضعیف است.
برخی روایات بر نهی ترک مسواک دلالت دارد و شیخ حر عاملی این روایات را در بابی تحت عنوان «کراهة ترْک السّواک و تأکّد اسْتحْبابه بعْد ثلاثة أیّامٍ» گردآوری کرده است (کلینی. 1407 ق: 3/23؛ حر عاملی. 1416 ق: 2/450). این روایات ازنظر سندی با ضعف مواجه هستند، ولی با توجه به اینکه روایات معتبر زیادی بر اهمیت استفاده از مسواک دلالت می‌کنند، می‌توان از آن روایات به‌عنوان قرینه پیرامونی برای اعتباربخشی به این روایات استفاده کرد. انتخاب این عنوان از سوی شیخ حر عاملی، دلالت دارد که ایشان به این روایت اعتماد کرده و حکم به کراهت ترک مسواک کرده‌اند.
همه روایات مطرح‌شده در این پژوهش با عبارت‌های مختلف بر اهمیت مسواک زدن تأکید دارند. وجود این میزان روایت معتبر با مضمون مشابه و دلالت روشن و نبود روایات معارض در این موضوع، حاکی از اعتبار این روایات است و می‌تواند بر اعتماد ما به آن‌ها بیفزاید.
در این پژوهش، تلاش شد گامی در اعتبارسنجی روایات اهمیت مسواک برداشته شود. به این منظور:روایات از منابع معتبر شیعه انتخاب شد که حاکی از اعتبار منبعی روایات مطرح‌شده است.
خانواده حدیثی در مورد موضوع مطرح‌شده در مقاله تشکیل شد و به‌این‌ترتیب، همسویی روایات و عدم وجود معارض نشان داده شد.
روایات متعدد صحیح و موثق که ازنظر دلالت بر یک مضمون، مشترک بودند، مطرح شدند تا به اعتبار بالای آن‌ها توجه شود.
به مواردی اشاره شد که قرائن پیرامونی به جبران ضعف سند کمک می‌کرد.
روایاتی ارائه شد که ازنظر سندی صحیح یا موثق بودند و یا با توجه به قرائن پیرامونی از اعتبار لازم برخوردار بودند.

منابع:
ابن شعبه حرانى، حسن بن على (1404 ق)‏. تحف العقول‏. قم: جامعه مدرسین‏.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏. المحاسن‏. محقق: محدث، جلال‌الدین. چاپ دوم.‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل. قم: مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث.
حلی، حسن بن یوسف (1411 ق). رجال العلامة الحلی. مصحح: بحر العلوم، محمدصادق.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1362). الخصال. محقق/ مصحح: غفارى، علی‌اکبر. قم: جامعه مدرسین‏.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق). من لا یحضره الفقیه. محقق: غفارى، على‌اکبر. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390). منطق فهم حدیث. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی. تحقیق: شبیری زنجانی، موسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم