نشریه دانش سلامت و دین

نقش محبت الهی در ارتقای سلامت معنوی

ارتباط با خداوند، یکی از ابعاد سلامت معنوی و پایه اصلی و اساسی آن است که سایر ابعاد سلامت معنوی، یعنی ارتباط با خود، دیگران و محیط هم از این ارتباط اثر می‌پذیرد و ذیل آن تعریف می‌شود. بنابراین، باید ارتباط با خداوند را همراه آثار عملی آن مورد توجه قرار داد. یکی از مسائل مطرح‌شده در ارتباط با خداوند، می‌تواند محبت او باشد که افزون بر برآوردن بخشی از نیازهای عشق و تعلق انسان، می‌تواند زمینه اثرپذیری از خداوند را در شکل دادن نظام اعتقادی، ارزشی و رفتاری انسان فراهم آورد.
با این توضیح که بر اساس هرم مزلو، بخشی از نیازهای انسان، نیازهای عشق و تعلق است و این مسئله خودآگاه یا ناخودآگاه افکار و رفتار را به سمت و سویی که خود بدان متوجه است، هدایت می‌کند (رابرتسون یان. 1374: 127). در واقع، اهمیت نیازهای عشق و تعلق و همچنین جایگاه پیوندهای عاطفی باعث می‌شود فرد:
اولویت را به برآمدن یا حفظ آن نیازها، پیوندها و احساس بدهد و به‌این‌ترتیب از انجام کاری که باعث از دست رفتن روابط عاطفی می‌شود، دوری کند.
همچنین بعد از ارتکاب عملی منافی با آن، با چشیدن تلخی از دست رفتن پیوندها، نیاز به عشق و تعلق را در خود زنده ببیند و از این طریق، از ادامه مسیر بازماند.
به همین شکل، وجود پیوند عاطفی با فرد یا افراد دیگر، زمینه اثرپذیری از افراد و آمادگی پذیرش بیشتری را فراهم می‌نماید.
ارتباط محبت با عملکرد انسان و تأثیر آن در نظام فکری و عملی او در آیات قرآن هم نمود دارد. خدای متعال خطاب به پیامبر اسلامﷺ می‌فرماید: «قلْ إنْ کنْتمْ تحبّون اللّه فاتّبعونی یحْببْکمْ اللّه و یغْفرْ لکمْ ذنوبکمْ واللّه غفورٌ رحیمٌ (آل‌عمران: 31)؛ بگو: اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خدا دوستتان بدارد و گناهان شما را بر شما ببخشاید و خداوند آمرزنده مهربان است». این آیه شریفه تأکید دارد که محبت باید همراه با تبعیت باشد و اساساً آن محبتی که به دنبالش پیروی نباشد، محبت واقعی نیست و البته این آیه مژده می‌دهد، درصورتی‌که مؤمنان واقعاً دوست‌دار خداوند باشند، خدای متعال نیز آنان را دوست خواهد داشت و اگر خداوند دوست‌دار کسی باشد، گناهانش را می‌بخشد و او را مورد مغفرت قرار می‌دهد و مسیر رشد معنوی را برای او هموار می‌سازد.¹
به قول سعدی:
من از این بند نخواهم به در آمد همه عمر
بند پایی که به دست تو بود تاج سر است

بر همین اساس، قرآن کریم ارتباط عاطفی بین مؤمنان با خداوند را تقویت کرده است تا جایی که یکی از صفات و ویژگی‌های مؤمنان را محبت زیاد آنان به خدای متعال بیان و به این مسئله تشویق کرده است: «... و الّذین ءامنواْ أشدّ حبًّا لّلّه...‏ (بقره: 165)؛ کسانى که ایمان آورده‏اند، به خدا محبت بیشترى دارند» (آیات مشابه: مائده: 54؛ توبه: 24).
قرآن کریم در موارد متعددی، از نیازی که افراد به ایجاد، حفظ و تقویت رابطه عاطفی با خداوند دارند، برای ارتقای سلامت معنوی مخاطبانش استفاده کرده است؛ ازجمله آیه 32 سوره مبارک آل‌عمران که می‌فرماید: «فإنْ تولّوْا فإنّ اللّه لا یحبّ الْکافرین» در این آیه پشت‌کنندگان به دستور خداوند و رسول خداﷺ، به دوست داشته نشدن و قطع تعلق عاطفی تهدید شده‌اند. در واقع، این آیه و آیات مشابه بر بعد عاطفی شخصیت انسان توجه کرده و او را با شناختی مواجه ساخته است که از احتمال ارضا نشدن یکی از نیازهای اساسی‌اش (نیازهای عشق و تعلق) حکایت دارد.
بحث محبت در روایات هم مورد توجه قرار گرفته است؛ به‌گونه‌ای که وقتی از امام صادق(علیه السلام) درباره حب و بغض سؤال شد که آیا بخشی از ایمان است یا نه، حضرت در پاسخ فرمودند: «هل الْإیمان إلّا الْحبّ و الْبغْض؟(کلینی. 1407ق: 2/125، ح 5)؛ یعنی آیا ایمان چیزی جز حب و بغض است؟» سپس امام (علیه السلام) این آیه شریفه را تلاوت کردند که «...حبّب إلیْکم الْإیمان و زیّنه فی قلوبکمْ و کرّه إلیْکم الْکفْر و الْفسوق و الْعصْیان أولئک هم الرّاشدون‏»‬ (حجرات:7)؛ لیکن خدا ایمان را براى شما دوست‏ داشتنى گردانید و آن را در دل‌های شما بیاراست و کفر و پلیدکارى و سرکشى را در نظرتان ناخوشایند ساخت. آنان [که چنین‏اند] ره‌یافتگان‌اند.
و در روایتی دیگر امام باقر(علیه السلام) برای اینکه میزان اهمیت محبت را به مؤمنان یادآوری کند، می‌فرماید: «الدّین هو الحبّ و الحبّ هو الدّین؛ یعنی دین همان محبّت و محبّت همان دین است». این تعبیر نشان می‌دهد که محبت چقدر می‌تواند در جهت‌دهی به باورها، ارزش‌ها و عملکرد انسان اثرگذار باشد.
امام علی (علیه السلام) برای اینکه اهل ایمان را به محبت خداوند مشتاق‌تر کند و اهمیت آن را نشان دهد، می‌فرماید: «إنّ أطْیب شیْ‏ءٍ فی الْجنّة و ألذّه حبّ اللّه و الْحبّ فی اللّه و الْحمْد للّه (بحارالانوار. 1403 ق: 66/ 251)؛ یعنی بهترین و لذیذترین چیزها در بهشت محبّت خدا و محبّت در راه خداست». سپس امام(علیه السلام) خداوند را به خاطر این نعمت عظیم حمد کردند.
همان‌طور که مولوی می‌گوید:
سنگْ شکاف می‌کند در هوس لقای تو
جان پروبال می‌زند در طرب هوای تو

این محبت به‌قدری شیرین و مهم است که در «مناجات محبین» از دعای خمس عشر، امام سجاد(علیه السلام) به خدای متعال عرض می‌کند: «اللّهمّ اسْئلک حبّک وحبّ منْ یحبّک وحبّ کلّ عملٍ یوصلنی‏ الی‏ قرْبک، وانْ تجْعلک احبّ الیّ ممّا سواک؛ یعنی خدایا از تو درخواست می‌کنم دوستی خودت را و دوستی آنان که تو را دوست دارند و دوستی هر کاری که مرا به قرب تو می‌رساند و (درخواست می‌کنم) که خودت را نزد من محبوب‌تر از دیگران قرار دهی».
بنابراین، محبت نقشی اساسی در جهت دادن به باورها، ارزش‌ها و عملکردها و درنتیجه، ارتقای سلامت معنوی انسان دارد و به همین دلیل قرآن کریم و روایات انسان را به محبت خداوند و اولیای الهی ترغیب کرده‌اند.

 1. علامه طباطبایی ذیل تفسیر این آیه به‌صورت مفصل بحث محبت و رابطه آن با تبعیت را تبیین فرموده‌اند که علاقه‌مندان می‌توانند مراجعه کنند: طباطبایی 1417ق: 3/246-249.

منابع:
- قرآن کریم.
- رابرتسون، یان (1374). درآمدی بر جامعه؛ با تأکید بر نظریه‌های کارکردگرایی، ستیز و کنش متقابل نمادین. ترجمه: بهروان حسین. چاپ دوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق)، المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏.
- کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی (1403 ق‏). ‏بحار الأنوار (ط-بیروت). دار إحیاء التراث العربی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم