سازوکارهای تأثیرگذاری در قرآن کریم

از مؤلفه‌های مهم اثرگذاری، «دیگر مهم» بودن است. افرادی که در اطراف انسان هستند، اهمیت یکسانی ندارند. برخی هیچ ارتباطی با انسان ندارند و برخی با اینکه با انسان در ارتباط هستند، چندان اهمیتی ندارند و برخی دیگر مهم و اثرگذارند. به میزانی که این حضور برای فرد اهمیت داشته و در زندگی او نقشی تعیین‌کننده داشته باشد، اثرپذیری فرد از او بیشتر خواهد شد. او راحت‌تر می‌تواند در فرد نفوذ کند و راحت‌‎تر می‌تواند نظارت و کنترل اجتماعی بر او اعمال کند. در روانشناسی اجتماعی از این مفهوم با عنوان «دیگر مهم» (significant other) یادشده است و به معنی انواعی از افراد و واحدهای اجتماعی تعریف شده که فرد با آنان در ارتباط است و نظر و رأی آنان را در زندگی خود تعیین‌کننده می‌داند؛ مانند اعضای خانواده، دوستان، کارفرمایان، پلیس و دادگاه (وندن‌بس. 2015: 980).
در این خصوص، برخی نظریه‌های کج‌روی ـ ازجمله نظریه‌های کنترل ـ بر آن‌اند که پیوند فرد با دیگران مهم، از عوامل مهم تحقق نظارت اجتماعی و اثرپذیری فرد از آن است (رایتزمن و همکاران. 1998: 118). این مفهوم از سازوکارهای مهم نظارت و نفوذ اجتماعی برشمرده می‌شود. بر اساس تعریف یادشده، کسی می‌تواند چنین وصفی را به خود بگیرد که یکم، با فرد مرتبط باشد؛ دوم، درصدد ارزیابی و داوری مخاطب برآید و این ارزیابی در زندگی او نقشی تعیین‌کننده‌ داشته باشد. آیات نورانی وحی، خداوند را به‌عنوان «دیگر مهم» و بلکه مهم‌ترین و تأثیرگذارترین فرد مرتبط در زندگی فرد معرفی می‌کند. براین‌اساس، یکم اینکه بر ارتباط خداوند با انسان و دوم اینکه، بر داوری و ارزیابی خداوند از انسان و تعیین‌کننده بودن این ارزیابی تأکید کرده و به‌این‌ترتیب، او را به‌عنوان «دیگر مهم» برای انسان معرفی کرده است. با این توضیح، در ادامه آیات مربوط به دو محور فوق بیان می‌شود.
محور اول: ارتباط داشتن
آیات مختلفی بیانگر ارتباط خداوند با انسان و گریزناپذیری از چنین ارتباطی است. محورهای زیر به این مسئله اشاره دارد:
خداوند به‌عنوان خالق، صاحب‌اختیار، مالک، مدیر، مدبر و فرمانروای همه هستی و ازجمله انسان‌هاست. ریزودرشت تدبیر امور عالم به دست اوست‏ (اعلی: 2-3) که خود نوعی ارتباط برشمرده می‌شود که در زندگی فرد مهم و تأثیرگذار است. این مفهوم با عبارت‌های مختلف و در بیشتر سوره‌ها تکرار شده است و قرآن کریم به دلیل اهمیت این مؤلفه، کوشیده است تا با تکرار آن در سوره‌های مختلف و با عبارات متعدد و متنوع، این حقیقت را در مخاطبان درونی کند: تأکید بر این مبنا که مرگ و زندگی انسان در ید قدرت خداست (نجم: 44)؛ همو انسان را از نطفه‌ای بی‌ارزش، رشد داده و از آن، مرد و زن را آفریده است تا به‌واسطه آن نسل بشر ادامه پیدا کند (قیامت: 37-39)؛ فقر و ثروت انسان به دست اوست (نجم: 48)؛ اوست که می‌خنداند و می‌گریاند (نجم: 43)؛ روزی همه موجودات و ازجمله انسان‌ها بر عهده اوست (عنکبوت: 60)؛ همه نعمت‌هایی که در عالم وجود دارد، خدا آفریده و در اختیار انسان قرار داده است و او ازهرجهت مدیون خداست و باید شکرگزارش باشد (یس: 33-35)؛ زمین را رام انسان قرار داده است تا از روزی‌های آن استفاده کند (ملک: 15)؛ اگر انسان به غذای خود بنگرد، درمی‌یابد این خداست که آب را از آسمان فرومی‌ریزد، زمین را می‌شکافد، دانه و انگور و سبزی‌ها و زیتون و نخل و باغ‌هایی پر از درختان تنومند و میوه‌های مختلف و علف‌ها را می‌رویاند (عبس: 24-32)؛ فرمانروا و مسلط بر همه هستی اوست و همه خیر و برکاتی که در عالم وجود دارد، به دست اوست (ملک: 1)؛ و این‌همه را در مسیر خیر و سعادت انسان سامان داده است و همگی درنهایت به‌سوی او بازخواهند گشت (نجم: 42) و او را ملاقات خواهند کرد (انشقاق: 6) و این نکته نشانگر گریزناپذیری این ارتباط است.
• برخی آیات به ارتباط خاص خدای متعالی با مؤمنان توجه داده‌اند؛ مثل‌اینکه: خداوند مولای مؤمنان (محمد: 11) و مدافع آنان است (حج: 38)؛ یار و یاوری غیر او نیست (بقره: 107)؛ دوست‌دار محسنین (بقره: 195)، تقواپیشگان (آل‌عمران: 76)، صابران (آل‌عمران: 146)، توکل‌کنندگان (آل‌عمران: 159)، عادلان (مائده: 42) و مجاهدان (صف: 4) است. ایمان را در قلوب مؤمنان محبوب و کفر و فسق و عصیان را مکروه قرار داده است (حجرات: 7). این سنخ آیات نیز می‌توانند بر ارتباط ویژه خداوند با مؤمنان اشاره داشته باشند.
• بعضی از آیات مؤمنان را به توبه و بازگشت به‌سوی خداوند دعوت کرده‌اند: خداوند از سر رحمت و مودت آنان را به استغفار و بازگشت به‌سوی خود دعوت می‌کند (هود: 90)؛ توبه‌کنندگان را دوست دارد (بقره: 222)؛ خود نیز بسیار توبه‌پذیر (بقره: 37) و مایل به بازگشت به‌سوی بندگان است تا با نگاه رحمت به آنان بنگرد (بقره: 118) (ر.ک: طباطبایی 1417 ق. 1/136؛ مکارم شیرازی و دیگران. 1374: 1/196)؛ خداوند آنان را به دعا و مناجات با خود تشویق کرده و وعده استجابت دعایشان را داده است (غافر: 60؛ بقره: 186).
همه این آیات بیانگر ارتباط خدا با مؤمنان است.
این مسئله در روایات هم مورد تأکید قرار گرفته است. یکی از روایات جالب و اثرگذار در این زمینه، حدیثی قدسی است که در محجه البیضاء نقل شده است؛ خداوند به داوود(علیه السلام) وحی فرمود: اى داوود! اگر آنان که از من روی‌گردان شده‌اند، مى‌دانستند که چگونه در انتظارشان هستم و چه مهرى به آنان دارم و چه قدر مشتاقم که معصیتشان را ترک کنند، از اشتیاق من مى‌مردند و در راه محبتم، بند از بندشان جدا مى‌شد. اى داوود! این اراده من است درباره کسانى که از من روی‌گردان شده‌اند. پس اراده‌ام درباره روی آورندگان به من، چگونه است؟ (المحجّة البیضاء. 1417 ق: 8 / 62)
محور دوم: داوری و ارزیاب بودن خداوند
بخشی از آیات حاکی از این است که خداوند شاهد و ناظر بر اعمال انسان‌هاست و آن را ارزیابی و بر اساس آن جزا و پاداش خواهد داد. بیش از 347 آیه با الفاظ و عبارت‌های مختلف، شاهد و ناظر بودن خداوند بر اعمال و افکار انسان‌ها را مطرح کرده‌اند (داوری و همکاران. 1393: 70). طبق این آیات، خداوند تلاش انسان‌ها را می‌بیند و جزا خواهد داد (نجم: 40-41). آیات فراوانی از قرآن کریم به‌تفصیل، ارزیابی و جزای انسان به‌وسیله خداوند در دنیا و آخرت را توضیح داده‌اند (بقره: 202) و آیات مشابه فراوانی که در این زمینه وجود دارد.
وجود آیاتی همچون: «و إلى اللّه الْمصیر» (نور: 42)؛ «إلى اللّه مرْجعکمْ جمیعًا» (مائده؛ 48) و آیات مشابه دیگر نیز نشان می‌دهد که این داوری گریزناپذیر و درعین‌حال سرنوشت‌ساز است؛ به دلیل اینکه بازگشت همگان به‌سوی خداوند است.
در کنار نکات پیش‌گفته، ویژگی‌هایی مانند حکمت، عدل، رحمت و منشأ خیر بودن باعث می‌شود که پیام خدا و ارزیابی‌اش از افراد، قابل پذیرش، احترام و شایسته توجه برای برقراری ارتباط با او و پذیرش نقش او به‌عنوان دیگری مهم تلقی شود.

منابع:
- قرآن کریم.
- داوری، محمد؛ صدیق اورعی، غلامرضا؛ عبدخدایی، محمدسعید (1393). «مکانیزم‌های نظارت خداوند بر رفتار انسان و اثر آن بر تنظیم رفتار اجتماعی از دیدگاه قرآن کریم». مطالعات اسلام و روانشناسی، ش 14، ص 55-82.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
- مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374). تفسیر نمونه. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- Wrightsman, L.S., M.T. Nietzel & W.H. Fortune (1998). Psychology and the Legal System. (4th ed.). U.S.A.: Broks/Cole Publishing Company.
- VandenBos, Gary R (ed) (2015). APA Dictionary of Psychology (2nd ed.). Washington, DC: American Psychological Association

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم