نشریه دانش سلامت و دین

دستورالعمل‌های قرآنی مؤثر در ارتقای اثرگذاری نظارت خداوند

شاهد و ناظر بودن خداوند، نقشی ویژه در جهت دادن به عملکرد انسان دارد. در میان نظریات گوناگونی هم که در سطوح مختلف، درصدد تحلیل رفتارهای انسان برآمده‌اند، محققان بر تأثیر نظارت‌های اجتماعی در شکل‌دهی رفتارهای انسان تأکید دارند؛ برای نمونه شمار قابل‌توجهی از نظریه‌های مهم و ماندگار کج‌روی، وقوع آن را برآمده از ضعف در فرایند نظارت اجتماعی در جامعه و ناکارآمدی اهرم‌های آن می‌دانند و معتقدند که وقتی اهرم‌های درونی یا بیرونی نظارت اجتماعی، ضعیف یا ازهم‌پاشیده باشد، کج‌روی پدیدار می‌شود. (سلیمی و داوری. 1393: 390 ـ 395؛ ولد و دیگران. 1388: 273).
قرآن کریم، بر نظارت خدای متعالی، به‌عنوان مهم‌ترین ناظر، تأکید فراوانی دارد و می‌کوشد از این طریق باورها، ارزش‌ها و عملکرد انسان را جهت ‌دهد و در این راستا، دستورالعمل‌هایی را طراحی کرده است که تأثیری بسزا در نهادینه کردن نظارت خدای متعالی و نیز اثرگذاری بیشتر سازوکارهای نظارت دارند؛ به این معنا که یکی از حکمت‌های این دستورات عبادی، تحقق هدف یادشده است. در ادامه، به بخشی از این دستورها اشاره می‌شود:

امر به اقامه نماز
اقامه نماز، تأثیری ویژه بر درک حضور و نظارت خدای متعالی و ارتقای کارکرد سازوکارهای اثرگذاری نظارت او دارد. طبق آیات قرآن کریم، یکی از حکمت‌های محوری اقامه نماز، یادآوری و ذکر خداوند است؛ همان‌طور که در آیه نهم سوره مبارکه جمعه می‌خوانیم: «یا أیّها الّذین آمنوا إذا نودی للصّلاة منْ یوْم الْجمعة فاسْعوْا إلى‏ ذکْر اللّه...؛ اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید! هنگامى که براى نماز روز جمعه اذان گفته شود، به‌سوی ذکر خدا بشتابید...». در این آیه، از نماز به «ذکر الله» تعبیر شده است (طباطبایی، 1417 ق: 19/273؛ طوسی، 1372: 10/8؛ مکارم و دیگران، 1374: 24/127؛ طبرسی، 1372: 10/434). این تعبیر نشان می‌دهد که غرض اصلی از اقامه نماز، ذکر خداوند است؛ همان‌طور که فرمود: «إنّنی أنا اللّه لا إله إلّا أنا فاعْبدْنی وأقم الصّلاة لذکْری (طه: 14)؛ من «اللّه» هستم؛ معبودی جز من نیست! مرا عبادت کن و نماز را برای یاد من به پادار!». در این آیه، به‌صراحت هدف از نماز، ذکر خداوند معرفی شده است و در جای دیگر می‌فرماید: «... وأقم الصّلاة إنّ الصّلاة تنْهى عن الْفحْشاء والْمنْکر ولذکْر اللّه أکْبر... (عنکبوت: 45)؛ و نماز را برپا دار که نماز (انسان را) از زشتی‌ها و گناه بازمی‌دارد و یاد خدا بزرگ‌تر است». این آیه نیز، ضمن بیان یکی از فواید نماز (بازداشتن انسان از زشتی‌ها و گناهان) توجه می‌دهد که فایده مهم نماز، ذکر خداوند است.
با توجه به اینکه یادآوری خدای متعال با یادآوری حضور و نظارت او ملازمه دارد، می‌توان نتیجه گرفت که یکی از حکمت‌های تشریع نماز، یادآوری خدای حاضر و ناظر است.
در تبیین وجه تلازم ذکر خدای متعالی با نظارت او به دو نکته می‌توان اشاره کرد:
1- لازمه یادآوری خدای متعالی، یادآوری صفات و ویژگی‌های او نیز خواهد بود، به‌ویژه صفاتی مثل علیم، سمیع، بصیر، محیط و... که تداعی‌کننده شاهد و ناظر بودن خدای متعالی است.
2- با توجه به کثرت آیاتی که نظارت خداوند را یادآور شده‌اند و نیز نوع بیان آیات قرآن کریم که به‌گونه‌ای موقعیت‌ها را تفسیر می‌کند که همواره خداوند مستقیم یا غیرمستقیم حاضر و ناظر و فعال درصحنه است، بین یادآوری خدای متعالی و یادآوری نظارت او، در قرآن کریم ملازمه ایجاد شده است. براین‌اساس، یادآوری خداوند، یادآوری نظارت او را نیز به همراه خواهد داشت.
افزون بر مطالب فوق، نماز از ویژگی‌هایی برخوردار است که به اثرگذاری بیشتر نظارت خدای سبحان کمک می‌کند. در ادامه، به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌شود:
1- نماز، ارتباط زنده با خدای حاضر و ناظر است، به‌ویژه در سوره حمد که «إیّاک نعْبد»، «إیّاک نسْتعین» و «اهْدنا الصّراط الْمسْتقیم» (حمد: 5-6) به‌طور مستقیم خدای متعالی را خطاب قرار می‌دهد. همچنین، دعاهایی که خواندن آن در قنوت نماز توصیه شده است، بیشتر به‌صورت مخاطب هستند و نمازگزار در ارتباطی مستقیم و زنده از خداوند درخواست می‌کند؛ مانند آیه دهم سوره کهف که می‌فرماید: «ربّنا آتنا منْ لدنْک رحْمةً و هیّئْ لنا منْ أمْرنا رشدا؛ پروردگارا، ما را از سوى خودت رحمتى عطا کن و راه نجاتى براى ما فراهم ساز!» (آیات مشابه: بقره: 201؛ اعراف: 23).
2- اذکار طراحی‌شده در نماز که اوصاف خداوند را یادآوری می‌کند، باعث اثرگذاری بیشتر سازوکار‌ها می‌شود؛ ازجمله «ربّ الْعالمین»، «الرّحْمن»، «الرّحیم»، «مالک یوْم الدّین»، «اکبر»، «سبحان»، «اعلی»، «عظیم».
3- قنوت که شامل دعا و درخواست از خداوند است، یادآور نیاز و وابستگی انسان به اوست.
4- رکوع و سجده‌ی نماز و اذکار طراحی‌شده آن‌ها، باعث خشیت بیشتر انسان می‌شود. درآیات قرآن نیز به خشوع در نماز سفارش شده است (مؤمنون: 1-2).
5- قرائت قرآن (حمد و یکی از سوره‌های قرآن) در نماز نیز می‌تواند بیشتر سازوکار‌ها و مؤلفه‌های اثرگذار آن را شامل شود.
6- نماز، ازجمله به‌واسطه «مالک یوْم الدّین» و محتوای سوره‌ای که قرائت می‌شود، یادآور کنترل‌ها و نظام پاداش و تنبیه ماورای طبیعی است.

امر به ذکر کثیر خدای متعالی
با توجه به اینکه پیش‌تر گفته شد، ذکر خداوند ملازم با یادآوری حضور و نظارت اوست. امر به ذکر کثیر حضرت حق، احساس حضور و نظارت خدای متعالی را ارتقا می‌دهد و بر اثرگذاری بیشتر نظارت می‌افزاید. در قرآن کریم، ذکر کثیر خداوند یکی از وظایف مؤمنان و از ویژگی‌های آنان مطرح شده است: «یا أیّها الّذین آمنوا اذْکروا اللّه ذکْراً کثیراً (احزاب: 41)؛ اى کسانى که ایمان آورده‏اید، خدا را بسیار یاد کنید» (آیات مشابه: جمعه: 10؛ طه: 25-33؛ نور: 36-37؛ آل‌عمران: 191).
در مقابل، یکی از علل گرایش به نفاق و کفر، غفلت از ذکر پروردگار مطرح شده است؛ همان‌طور که درباره منافقان می‌فرماید: «إنّ الْمنافقین یخادعون اللّه و هو خادعهمْ و إذا قاموا إلى الصّلاة قاموا کسالى‏ یراؤن النّاس و لا یذْکرون اللّه إلاّ قلیلاً (نساء: 142)؛ منافقان مى‏خواهند خدا را فریب دهند؛ درحالی‌که او آن‌ها را فریب مى‏دهد و هنگامى که به نماز برمى‏خیزند، با کسالت برمى‏خیزند و در برابر مردم ریا مى‏کنند و خدا را جز اندکى یاد نمى‌کنند». بر اساس این آیه، یکی از ویژگی‌های منافقان ذکر کم خداوند است (آیات مشابه: کهف: 28؛ زمر: 22).
افزون بر این، ذکر خدای متعالی چه لفظی باشد و چه غیرلفظی، در واقع یادآوری صفات جمال و جلال اوست؛ زیرا شناخت ما از خداوند از طریق شناخت اوصاف و ویژگی‌های حضرت حق است. این یادآوری می‌تواند همه سازوکار‌های اثرگذار نظارت را تقویت کند؛ زیرا از مؤلفه‌های اثرگذار بر ارتقای کارکرد سازوکارهای نظارت در پیشگیری از کج‌روی، این است که کنشگر به این نتیجه برسد که ناظر به لحاظ شخصیت، موقعیت اجتماعی و پایگاه ارزشی در سطحی بالا قرار دارد. به میزانی که ناظر چنین ویژگی‌هایی را داشته باشد، انگیزه برای هم‌نوایی بیشتر خواهد شد و درنتیجه، گزینه کج‌روی به گزینه مرجوح تبدیل خواهد شد. یادآوری یا علم به صفات جمال و جلال خداوند باعث می‌شود که انسان از حضرت حق بیشتر حیا کند. میل به حفظ ارزشمندی در نظر چنین ناظر والایی بیشتر خواهد بود. علم به صفات جمال و جلال الهی به‌عنوان ناظر، تعلقات عاطفی و میل به حفظ آن را نیز دوچندان خواهد کرد. ترس از مجازات و امید به پاداش خدایی با چنین اوصافی بیشتر خواهد بود و خشیت بیشتری از او خواهد داشت (ر.ک: ابن عاشور. (بی‌تا): 28/105)؛ همان‌طور که خدای متعالی درباره خشیت فرمود: «إنّما یخْشى اللّه منْ عباده الْعلماء (فاطر: 28)؛ از میان بندگان خدا، تنها علما از عظمت و مقام او مى‏‌ترسند».

امر به قرائت قرآن
آیات فراوانی به‌صورت مستقیم، مانند «... فاقْرؤا ما تیسّر من الْقرْآن...» (مزمل: 20) و غیرمستقیم (نساء: 82؛ ص: 29؛ فرقان: 30؛ زخرف: 3؛ یوسف: 2؛ قمر: 17، 22، 32 و 40) به قرائت قرآن کریم دعوت می‌کنند. همان‌طور که در بخش‌های پیشین گذشت، در قرآن کریم، هم نظارت خداوند مورد تأکید قرارگرفته است و آیات فراوانی شاهد و ناظر بودن خدای سبحان را به مخاطبان یادآور شده‌اند و هم انواع سازوکار‌های اثرگذاری نظارت مورد توجه قرار گرفته و هم مؤلفه‌های اثرگذار بر ارتقای کارکرد سازوکارها موردعنایت قرارگرفته است که آیات مربوط به هرکدام مورد بحث قرار گرفت. براین‌اساس، قرائت قرآن کریم باعث اثرگذاری بیشتر نظارت خدای متعالی می‌گردد.
امر به دعا و خواستن نیازها از خدای متعالی
شرط لازم برای اقدام به دعا و درخواست نیازها از محضر خدای متعالی، این است که نخست انسان باور داشته باشد که خدای متعالی شاهد و ناظر دعای اوست. دوم اینکه، این دعا مستلزم توجه پیدا کردن به نیازمندی انسان به خداوند و پذیرش او به‌عنوان منبع تأمین این نیازهاست (فاطر، 15). این نکته باعث می‌شود انسان بیش‌ازپیش حضور و نظارت خدای متعالی و احساس نیازمندی و وابستگی خود در تأمین نیازهایش به او را – که پیش‌تر به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های اثرگذار بر ارتقای کارکرد سازوکارها مطرح شد- درک کند و در او درونی شود. آیات قرآن کریم، انسان را به دعا در محضر خدای سبحان ترغیب می‌کنند: «ادْعونی أسْتجبْ لکمْ» (غافر: 60) (آیات مشابه: بقره: 186؛ نمل: 62؛ فرقان: 77) که یکی از حکمت‌های آن می‌تواند احساس نیاز و وابستگی به خداوند (فضل‌الله. 1419 ق: 20/62) و احساس حضور و نظارت او باشد.
بنابراین، دستورهای عبادی، مثل امر به اقامه نماز، امر به ذکر کثیر خدای متعالی، امر به قرائت قرآن و امر به دعا، در یادآوری و درونی کردن شاهد و ناظر بودن خداوند و اثرگذاری بیشتر سازوکار‌های نظارت خدای متعالی مؤثرند.

منابع:
قرآن کریم.
ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ‏.
سلیمی، علی؛ داوری، محمد (1393). جامعه‌شناسی کج‌روی. چ ششم. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع‌البیان فى تفسیر القرآن. چ سوم. تهران: ناصرخسرو.
طوسی، محمد بن حسن (1372). التبیان فى تفسیر القرآن. تحقیق: احمد قصیرعاملى‏. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.
فضل‌الله، سید محمدحسین (1419 ق). تفسیر من وحى القرآن. چ دوم. بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374). تفسیر نمونه‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
ولد، جرج؛ توماس، برنارد؛ جفری، اسنیپس (1388). جرم‌شناسی نظری (گذری بر نظریه‌های جرم‌شناسی). ترجمه شجاعی، علی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم