نشریه دانش سلامت و دین

نقش دعا در ارتقای سلامت

«دعاء»، به معنی خواندن و حاجت خواستن و استمداد است و گاه، منظور از آن مطلق خواندن است؛ مثل «فلمْ یزدْهمْ دعائی إلّا فراراً» (نوح: 6) و گاه، مراد همان درخواست و استمداد است؛ مثل «الْحمْد للّه الّذی وهب لی على الْکبر إسْماعیل و إسْحاق إنّ ربّی لسمیع الدّعاء» (ابراهیم: 39). «دعوة» نیز به معنی خواندن است (قرشی. 1412: 2/345).
 دعا، مسئله بسیار مهمی است که در منابع دینی به‌صورت گسترده‌ مورد توجه قرار گرفته است. از آیات و روایات استفاده می‌شود که دعا نه‌تنها عبادت است، بلکه از برترین عبادت‌ها نیز به شمار رفته است.
در قرآن کریم به این مسئله تأکید زیادی شده است. در آیه 77 سوره مبارک فرقان آمده است: «قلْ ما یعْبأ بکمْ ربّی لوْلا دعاؤکمْ... (فرقان: 77)؛ بگو: پروردگارم براى شما ارجى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد». البته احتمالات مختلفی برای معنای «دعا» در این آیه شریفه داده شده است: مثل دعا کردن و ایمان و عبادت، ولی به‌هرحال ریشه همه این احتمالات همان ایمان و توجه به پروردگار است. بنابراین، مفهوم این بخش از آیه چنین می‌شود: آنچه به شما وزن و ارزش و قیمت در پیشگاه خدا می‌دهد همان ایمان و توجه به پروردگار و بندگی اوست (مکارم شیرازی و همکاران. 1374: 15/172)؛ زیرا انسان در سایه توجه به خداوند و پرستش او، کمال معنوی و ارتقای روحی پیدا می‌کند و به همین دلیل، مورد توجه خدا قرار می‌گیرد. نکته مهم در آیه شریفه یادشده این است که «دعا» عامل اساسی در ارج‌وقرب انسان به خدا و درنتیجه، توجه خداوند به انسان است.
خدای سبحان خود را نزدیک‌تر از رگ گردن به انسان دانسته است: «... نحْن اقْرب الیکمْ منْ حبْل الْورید (ق: 16)؛ و ما به او از رگ قلبش نزدیک‌تریم» و بندگانش را به دعا فراخوانده و وعده اجابت داده است: «و إذا سألک عبادی عنّی فإنّی قریبٌ أجیب دعْوة الدّاع إذا دعان‏...(بقره: 186)؛ و هنگامى که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعاى دعاکننده را به هنگامى که مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گویم!»
در دهه‌های اخیر، مطالعات مختلفی در این زمینه انجام شده که نشانگر اثرگذاری دعا و نیایش بر ارتقای سلامت و بهبودی بیماران بوده است. Byrd در مطالعه‌ای دو سوکور بر 393 بیمار بستری‌شده در واحد مراقبت بیمار کرونری قلب در بیمارستان عمومی سان‌فرانسیسکو، برای 192 بیمار از سوی گروه‌های خانگی، دعا و نیایش روزانه انجام داد. نتایج این پژوهش نشان داد بیمارانی که مراقبت‌های پزشکی آنان با دعا و نیایش همراه بود، نیاز به آنتی‌بیوتیک و دیورتیک کمتری داشتند و تجهیزات و نتیلاسون و تهویه مصنوعی در مدت‌زمان کمتری برای آن‌ها استفاده شد. همچنین، میزان بروز پنومونی، نارسایی احتقانی قلب و ارست قلبی نیز در آن‌ها در مقایسه با دیگر بیماران بسیار کمتر گزارش شد (Byrd. 1988).
در مطالعه‌ای دیگر که در مرکز پزشکی دانشگاه Duke انجام شد، با ارزیابی تأثیر شرکت هفتگی در مراسم دعا و نیایش بر فشارخون 4000 فرد مسن بالای 60 سال، روشن شد که مراسم مذهبی همچون دعا، در کنترل فشارخون افراد سالمند مؤثر است و می‌تواند به‌عنوان مکمل اقدامات درمانی دیگر محسوب شود (1998).
در یک مطالعه کوهورت آینده‌نگر، 40 بیمار با میانگین سنی 60 سال که مبتلا به آرتریت روماتوئید درجه 2 و 3 و تحت دارودرمانی بودند، انتخاب و به‌صورت تصادفی به دو گروه تقسیم شدند که یک گروه 19 نفره در طی 6 ماه روزانه تحت دعا و نیایش قرار گرفتند و در مدت یک سال، هر 3 ماه معاینه و بررسی شدند. بعد از گذشت 12 ماه تعداد مفاصل متورم و دردناک، خشکی صبحگاهی و میزان ESR در گروه آزمون به‌طور معنا‌داری در مقایسه با گروه شاهد کاهش یافته بود؛ هرچند در طی 6 ماه، فقط کاهش مفاصل دردناک معنی‌دار بود (matthewd and Marlowe and MacNUTT.2000 ).
 برخی معتقدند که اثرات دعا و نیایش امکان دارد %70-50 اثرات درمانی استاندارد دارویی یا جراحی را داشته باشد Jantos and Kiat. 2007)).
در مورد مکانیسم اثرگذاری دعا و نیایش بر سلامت و بهبودی افراد، می‌توان گفت که در نگاه قرآن کریم، تنها مؤثر عالم خدای سبحان است و اسباب دیگر به اذن و اراده خداوند اثرگذار هستند. بر این اساس، دعا موجب می‌شود خداوند اسباب سلامتی و درمان فرد را مهیا کند. واقعیت این است که تنها بخشی از اسباب را خداوند در اختیار بشر قرار داده است و بخش عمده اسباب از اختیار و اراده انسان خارج و روشن است که اگر خداوند به‌واسطه دعای فرد اراده کند که انسان سلامتی خود را بازیابد، همه اسباب دست‌به‌دست هم خواهد داد تا این اراده محقق شود. همان‌طور که خدای سبحان فرمود: «ما یفْتح اللّه للنّاس منْ رحْمةٍ فلا ممْسک لها و ما یمْسکْ فلا مرْسل له منْ بعْده (فاطر: 2)‏؛ هر رحمتى را خدا به روى مردم بگشاید، کسى نمى‏تواند جلو آن را بگیرد، و هر چه را امساک کند، کسى غیر از او قادر به فرستادن آن نیست؛ و او عزیز و حکیم است!».
در کنار این نکته کلی، برخی تأثیرات به‌صورت مشخص برای دعا بیان شده است. دعا با تغییرات فیزیولوژیک مطلوب، مثل کاهش نبض و فشارخون، کاهش تنفس، آهسته‌تر شدن فعالیت امواج مغزی، کاهش متابولیک و آرامش جسمانی- روانی همراه است (خزاعی. 1382). پژوهش Dalai و Ekman حاکی از آن بود که نیایش و دعا فعالیت بخشی از مغز موسوم به «آمیگدالا» را که مسئول بروز احساس ترس و اضطراب است، خاموش می‌کند (Ekman and Dalai. 2008). Koenig از دانشگاه دوک معتقد است که هنگام دعا و نیایش، ترشح هورمون‌های کورتیزول، اپی نفرین و نوراپی نفرین (هورمون‌هایی که در غده آدرنال در واکنش به استرس ساخته می‌شود) متوقف شده، سیستم دفاعی بدن فرد تقویت می‌گردد که درنتیجه، باعث آرام شدن فرد می‌شود (Koenig. 2009 ). این مسئله می‌تواند در اثر احساساتی مثبت مثل امیدواری، عشق و سرور، اعتماد و دلگرمی در بیمار باشد که در اثر دعا ایجاد می‌شود.

منابع:
- قرآن کریم.
- خزاعی، سمیه (1382). «روانشناسی اسلامی و مقابله با استرس». مجموعه مقالات اسلام و بهداشت روان 2، نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علوم پزشکی ایران.
- قرشى بنابى، علی‌اکبر (1412 ق). قاموس قرآن. تهران: دار الکتب الاسلامیة.
- مکارم شیرازى، ناصر و همکاران (1371). تفسیر نمونه‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- Byrd RC. Positive Therapeutic Effects of Intercessory Prayer in a Coronary Care Unit Population. Southern Medical Journal 1988;81:826-9.
- Matthews DA, Marlowe SM, MacNUTT. Effect of Intercessory Prayer on Patients with Rheumatoid Arthritis. South Medical Journal 2000 Dec; 93(12):1177-86.
- Jantos M, Kiat H. Spirituality and Health Prayer as Medicine: How Much Have We Learned? MJA 2007;186(10 Suppl):S51-S53.
- Ekman P, Dalai L. Emotional Awareness: Overcoming the Obstacles to sychological. 2nh ed. New York: Times Books; 2008. p. 78-85.
- Koenig HG. Research on Religion, Spirituality, and Mental Health: A Review. The Canadian Journal of Psychiatry, 2009;54(5):283-291.
-Can Prayer Lower High Blood Pressure? Jet. August 31,1998. Find.http://findarticles.com/p/articles/mi_m1355/is_n14_v94/ai_21071939.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی‌تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم