نشریه دانش سلامت و دین

تشریح و کالبدشکافی در آینه فقه

تشریح از ریشه شرح و در لغت، به معنای شرحه شرحه یا قطعه قطعه کردن و جدا کردن گوشت از عضو است. در اصطلاح، بازشناسی اعضا و جوارح انسان یا حیوان از راه شکافتن بدن را علم تشریح یا کالبدشکافی می‌گویند(1). کاربردهای کالبدشکافی، عمدتاً شامل آموزش دانشجویان، تشخیص بیماری و علت مرگ است. برخی معتقدند تاریخچه کالبدشکافی به 255 تا 325 قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد و هروفیلوس یونانی پدر آناتومی دنیا، اولین پزشک یا کالبدشناس تاریخ بوده که همه روزه در دانشگاه اسکندریه، آزمایش‌های خود را بر روی جسد انسان‌ها و حیوانات انجام می‌داد و همو، اولین رساله در مورد تشریح بدن انسان را به نگارش درآورد. وی بسیاری از واژه‌های علمی کالبدشکافی را که امروزه نیز از آنها استفاده می شود، ابداع کرد و تفاوت بین اعصاب حرکتی و احساسی را کشف کرد. (2)

ابوزکریا یوحنا بن‌ماسویه، پزشک مسیحی مذهب سریانی جندی شاپور که پزشک چند تن از خلفای عباسی بود، در سال 243 هجری قمری، کتاب مفصلی به نام التشریح نوشته است که سال‌ها به عنوان منبع معتبری برای همه دانشمندان محسوب می‌شده است. وی از یک میمون ماده جهت تشریح نگهداری و آزمایش‌های خود را بر روی او انجام می‌داده است. دانشمندان دیگر مسلمان مانند ابن‌زهره نیز سرآمد معاصران خود در این زمینه بوده‌اند(1). اما از منظر فقه، به دلیل نوپدید بودن مسائل مربوط به کالبدشکافی، فقیهان پیشین کمتر به آن توجه نموده‌اند و اغلب، به دلیل هتک حرمت میت، تأخیر در دفن و مثله فرض نمودن میت، بر حرمت کالبدشکافی، فتوی داده‌اند. با این حال، ضرورت‌های دوران معاصر برای برخی از کالبدشکافی‌ها، بالاخص در علم طب و تشخیص جرایم، موضوع را بیش از گذشته، مورد توجه قرار داده و منجر به صدور فتاوای مختلفی شده است که در ذیل، برخی از استفتائات به عمل آمده از مراجع تقلید عظام و پاسخ‌های ایشان، ذکر می‌گردد:

سؤال: تشریح مرده مسلمان چه حکمی دارد؟

حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله):

جایز نیست مگر در صورتی که نجات مسلمانی متوقف بر آن باشد، یا نیاز پزشکی کشور اسلامی رفع نشود مگر به آن و بعض موارد ضرورت.

حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی (رحمة‌الله):

تشریح جسد مسلمان جایز نیست هر چند که خود وصیت و اجازه داده باشد، یا اولیای او رضایت بدهند، ولی در صورتی که فراگیری مسائل پزشکی در حدی باشد که حفظ جان یا سلامتی و مداوای بیماران مسلمان ولو در آینده متوقف بر آن باشد و تهیه مرده غیر مسلمان اگرچه با خرید آن مقدور نباشد، در این صورت، تشریح میت مسلمان به‌قدر ضرورت جایز است ولی بنابر احتیاط، دیه آن را طبق مسئله 1946 بپردازد تا برای خود میت به مصرف حج یا صدقات و خیرات برسد و چیزی از آن به ورثه نمی‌رسد.

حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی (حفظه‌الله):

جایز نیست حتی با وصیت خودش، بنابر احتیاط، مگر برای حفظ جان بیماران مسلمان ولو در آینده.

حضرت آیت‌الله العظمی تبریزی (رحمة‌الله):

جایز نیست.

حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (حفظه‌الله):

جایز نیست.

حضرت آیت‌الله العظمی بهجت (رحمة‌الله):

جایز نیست.

حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی (حفظه‌الله):

تشریح اگر با شرایطی که در مسأله 2449 رساله توضیح المسائل ما آمده باشد اشکالی ندارد.

سؤال: در عمل جراحی که بیمار فوت می‌کند، چنانچه پزشک معالج و یا پزشکان دیگر کالبدگشایی کنند و علت مرگ را دریافته و از نتیجه و اثر جراحی، آگاه شوند و تغییرات به وجود آمده در درون بیمار را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند، در نجات جان انسان ها در جراحی‌های بعدی بسیار مؤثر خواهد بود. آیا چنین کالبدگشایی، جایز یا لازم خواهد بود؟

حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای (حفظه‌الله):

اگر نجات نفس محترمی یا کشف مطالب جدید علم پزشکی که مورد نیاز جامعه است و یا دستیابی به اطلاعاتی راجع به بیماری که زندگی مردم را تهدید می‌کند، منوط به آن باشد، تشریح جسد میت اشکال ندارد، ولی واجب است تا حد امکان، از جسد میت مسلمان استفاده نشود.

حضرت آیت‌الله العظمی تبریزی (رحمة‌الله):

کالبدشکافی مسلمان جایز نیست و تجهیز او واجب است و الله العالم.

حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی (رحمة‌الله):

اگر نجات جان مؤمنین در آینده، متوقف بر این باشد و امکان آموزش با جسد کافر هم نباشد، مانعی ندارد.

حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (حفظه‌الله):

اگر ضرورت ایجاب ‌کند و دسترسی به بدن کافر ولو با خریدن آن برای رسیدن به این مقصود ممکن نباشد، مانعی ندارد.

حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی (حفظه‌الله):

کالبدشکافی در فرض سؤال جایز است.

سؤال: آیا به قطع اعضا و جوارح بدن میت، دیه تعلق می‌گیرد؟ و دیه آن چه مقدار است؟

حضرت آیت‌الله العظمی سیستانی (حفظه‌الله):

دیه دارد و هر عضوی، دیه خاص خود را دارد و دیه آن، در خیرات از طرف او باید صرف شود اگر دینی نداشته باشد و به ورثه نمی‌رسد.

حضرت آیت‌الله العظمی تبریزی (رحمة‌الله):

بلی بر قطع اعضا و جوارح میت، دیه متعلق می‌شود، و دیه آن‌ها نسبت به دین جنین حساب می‌شود.

حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (حفظه‌الله):

بلی دیه تعلق می‌گیرد و به نسبت دیه حی، عشر است.

حضرت آیت‌الله العظمی بهجت (رحمة‌الله):

بلی دیه آن دیه اعضای جنین است قبل از ولوج روح.

حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی (حفظه‌الله):

دیه تعلق می‌گیرد و دیه آن یک دهم دیه حی است.

حضرت آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی (رحمة‌الله):

بلی به کتاب دیات از سری کتاب‌های تفصیل الشریعه مراجعه شود.

منابع:

روغنی، شهره. تشریح در طب در دوران تمدن اسلامی و شیوه‌های دستیابی به دانش آن. فصلنامه تاریخ پزشکی، سال دوم، شماره 4، پاییز 1389

Noel Si-Yang Bay1 and Boon-Huat Bay,Greek anatomist herophilus: the father of anatomy, PMC, US National Library of Medicine, year 2010

پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله تبریزی: fa.tabrizi.org

پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی: www.makarem.ir

پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله صافی گلپایگانی: www.saafi.com

پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله سیستانی: www.sistani.org

قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، مرکز فقهی ائمه اطهار، جلد سوم، چاپ اول، سال 1395

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم