نشریه دانش سلامت و دین

دوره گذار طب از سنت به مدرنیته تا احیای دوباره طب سنتی در ایران (2)

در شماره پیشین، گفته شد که عباس میرزا با اعزام اولین دانشجوی پزشکی به اروپا، آغازگر دوره گذار از پزشکی سنتی به پزشکی مدرن شد. این روند که با تأسیس دارالفنون جنبه رسمی پیدا کرده بود، بالاخره با تأسیس دانشگاه تهران، به‌عنوان اولین دانشگاه ایران، و ممنوعیت طب سنتی به تفوق مطلق طب مدرن انجامید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با وجود نظر مساعد رهبر ایران، امام خمینی  در زمینه احیای طب سنتی، مشکلات سیاسی پس از پیروزی انقلاب و سپس آغاز جنگ تحمیلی هشت ساله، مانع از احیای این طب شد. در دوران سازندگی نیز این امر مغفول ماند. در این شماره، بسیار گذرا به جریانات و تصمیم‌گیری‌های ملی و بین‌المللی پس از دوره سازندگی که به سیاست‌گذاری‌های کلان علمی مبتنی بر احیای طب ایرانی انجامیده است، پرداخته خواهد شد.

اولین نشانه‌های احیای طب سنتی، به‌طور آشکار در اواخر دهه هفتاد مشاهده شد. برخی از دانشجویان پزشکی دانشگاه شهید بهشتی، پژوهش‌هایی را در زمینه برخی موضوعات طب سنتی، ازجمله حجامت در قالب پایان‌نامه انجام دادند و برای نخستین بار، مزایای درمانی آن را ازنظر علمی ثابت کردند، اما با وجود نتایج درمانی مثبت، پزشکانی که به انجام آن مبادرت می‌کردند، توبیخ، تبعید و حتی به دادگاه انقلاب ارجاع داده می‌شدند. حامیان طب سنتی از رهبری درباره حجامت استفتا می‌کنند و ایشان بر جایز بودن حجامت فتوا می‌دهند، اما وزارت بهداشت نمی‌پذیرد و می‌گوید: «اگرچه استفتای رهبر معظم انقلاب درباره حجامت وجود دارد، اما در این زمینه ممنوعیت قانونی وجود دارد. قانون باید اجرا شود. کار شما شرعی است، اما قانونی نیست!» (تسنیم. 1394).

پیگیری‌های حامیان طب سنتی کار را به شورای نگهبان ‌کشاند و شورای نگهبان در حکم خود، بخشنامه‌های وزارت بهداشت درباره ممنوعیت حجامت را «خلاف شرع» اعلام کرد (شورای نگهبان. 1380) و دیوان عدالت اداری نیز با استناد به این حکم، در 17 تیر 1380 بخش‌نامه‌های سابق وزارت بهداشت درباره ممنوعیت حجامت را لغو کرد (دیوان عدالت اداری. 1380).

اما جو حاکم بر جامعه علمی و پزشکی کشور سبب شد تا سال 1383 حتی پزشکان نتوانند آشکارا حجامت کنند و دیگر درمان‌های طب سنتی را به کار گیرند؛ تا اینکه سیاست‌گذاری‌های بین‌المللی سازمان جهانی بهداشت، احیای طب سنتی در کشور را تسهیل کرد.

در سال 1972 میلادی نخستین بارقه‌های گرایش به طب سنتی در سازمان جهانی بهداشت پدیدار شد (مصطفوی کاشانی و پاک‌دامن. 1358: 8-11) و در سال 1978 سازمان جهانی بهداشت برای جامه عمل پوشاندن به شعار خود، یعنی «بهداشت برای همه تا سال 2000» توسعه طب سنتی را به دو دلیل در دستور کار خود قرار دارد؛ یکی دسترسی نداشتن بسیاری از مردم جهان به خدمات اولیه بهداشتی ـ درمانی و دیگری، نارضایتی از طب جدید، به دلیل رواج بیماری‌های مزمن و عوارض جانبی داروهای شیمیایی (WHO.1978).

در سال 2002 میلادی در اولین راهبرد، سازمان جهانی بهداشت کتابی با عنوان «استراتژی طب سنتی سازمان جهانی بهداشت سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۵» را تدوین کرد و به بیان راهبردهای اساسی برای گسترش استفاده از ظرفیت طب سنتی و مکمل در نظام سلامت پرداخت و به کشورهای عضو، تکلیف کرد که خدمات خود را در حوزه طب سنتی در نظام سلامت ادغام و از این ظرفیت استفاده نمایند. در این راهبرد، چهار محور در نظر گرفته شد: 1. سیاست‌گذاری؛ 2. ایمنی، اثربخشی و کیفیت؛ 3. دسترسی؛ 4. استفاده منطقی (WHO. 2002).

به‌این‌ترتیب، سیاست‌گذاری‌های ملی و بین‌المللی، مقدمات راه‌اندازی و تصویب رشته طب سنتی را در سال 1385 زیر نظر وزارت بهداشت فراهم آورد. چهار دانشگاه علوم پزشکی تهران، علوم پزشکی شهید بهشتی، علوم پزشکی ایران و شاهد، برای جذب دانشجو اعلام آمادگی کردند. با حمایت رئیس وقت دانشگاه علوم پزشکی تهران، دکتر باقر لاریجانی، نخستین دانشکده طب سنتی ایران در دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1386 افتتاح شد (دانشکده طب ایرانی. 1401). به‌این‌ترتیب، احیای طب سنتی به‌طور رسمی و قانونی در دستور کار وزارت بهداشت قرار گرفت.

هم‌اکنون، افزون بر همدلی‌ها و همراهی‌ها برای احیای طب ایرانی، هنوز مقاومت‌ها و مخالفت‌های زیادی از سوی جامعه علمی کشور وجود دارد که در کند شدن روند احیای آن تأثیرگذار است؛ ولی ازآنجا‌که سیاست‌های کلان ملی و بین‌المللی موافق جریان احیای طب ایرانی است، این مخالفت‌ها نتوانسته است این طب را از صحنه علمی کشور خارج کند. البته اقبال گسترده مردم به درمان‌های طب ایرانی و محدودیت‌های ایجادشده از سوی مخالفان، سبب شده است که جامعه علمی کشور نتواند سازوکارهای کافی برای پاسخ‌گویی به نیاز همه اقشار مردم را در یک سطح گسترده فراهم کند. ازاین‌رو، جامعه شاهد رشد قارچ‌گونه مراکز و افرادی شده است که بدون تخصص و اطلاعات کافی و با اغفال مردم به بهانه درمان‌های سنتی، جان و مال مردم را به مخاطره می‌اندازند؛ بنابراین مسئولان و سیاست‌گذاران کشور در مناصب و جایگاه‌های مختلف باید بکوشند تا از همه ظرفیت‌های علمی و تجربی برای پی‌ریزی سیاست‌هایی همه جانبه‌نگر بهره ببرند؛ سیاست‌هایی که از سویی با ویژگی‌های بومی و ارزش‌ها و هنجارهای ملی و مذهبی منطبق و از سوی دیگر، همگام با دانش و دستاوردهای علمی جدید دنیا باشند تا بتوانند کشور را به‌سوی تعالی و ترقی سوق دهند.

منابع

-              تسنیم (1394). «حکایت پزشکانی که به جرم «حجامت» تبعید و زندانی شدند/ دانشجویان طب سنتی که حق طبابت ندارند». خبرگزاری تسنیم. اخبار طب سنتی. برگرفته از سایت رسمی خبرگزاری تسنیم:

https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/09/24/938650

-              دانشکده طب ایرانی (1401). برگرفته از سایت رسمی دانشکده طب ایرانی دانشگاه علوم پزشکی تهران:

https://spm.tums.ac.ir

-              دیوان عدالت اداری (1380). برگرفته از سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی:

https://rc.majlis.ir/fa/law/show/102292

-              شورای نگهبان (1380). برگرفته از سامانه جامع نظرات شورای نگهبان:

 http://nazarat.shora-rc.ir

-              مصطفوی، جلال؛ پاک‌دامن، ابوالقاسم (1379). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

-              “WHO Traditional medicine strategy 2002-2005” Geneva, 2002: 1-3, 43-47.

-              “The promotion and development of traditional medicine – Report of a WHO Meeting” WHO Report series, No 622, Switzerland,1978.

جملات کلیدی

-              در سال 1978 میلادی سازمان جهانی بهداشت برای جامه عمل پوشاندن به شعار خود، یعنی «بهداشت برای همه تا سال 2000» توسعه طب سنتی را به دو دلیل در دستور کار خود قرار دارد؛ یکم به دلیل دسترسی نداشتن بسیاری از مردم جهان به خدمات اولیه بهداشتی ـ درمانی و دوم، نارضایتی از طب جدید به دلیل رواج بیماری‌های مزمن و عوارض جانبی داروهای شیمیایی.

-              مسئولان و سیاست‌گذاران کشور در مناصب و جایگاه‌های مختلف باید بکوشند تا از همه ظرفیت‌های علمی و تجربی برای پی‌ریزی سیاست‌هایی همه جانبه‌نگر بهره ببرند. سیاست‌هایی که از سویی با ویژگی‌های بومی و ارزش‌ها و هنجارهای ملی و مذهبی منطبق و از سوی دیگر، همگام با دانش و دستاوردهای علمی جدید دنیا باشند تا بتوانند کشور را به‌سوی تعالی و ترقی سوق دهند.

نویسنده

مریم محسنی سیف‌آبادی          

گروه تاریخ علوم پزشکی، دانشکده طب ایرانی، دانشگاه علوم پزشکی تهران.