نشریه دانش سلامت و دین

بخشش و نقش آن در ارتقای سلامت

بخشش، به‌عنوان ویژگی‌‌ای اساسی در زندگی انسان، بر سلامت روان، روابط بین فردی و رشد شخصی فرد اثرگذار است و اثری عمیق بر به‌زیستی دارد. برخی بخشش را به‌عنوان یک ویژگی اصلی می‌دانند که می‌تواند فرد را از یک ارتباط منفی راجع به منبعی که علیه شخص اقدامی کرده است، رها کند (Thompson et al., 2005). تغییرات در انگیزه، به‌عنوان هسته اصلی بخشش در نظر گرفته می‌شود (McCullough et al, 2000). بخشش هم در روابط بین فردی و هم در ارتباط با خود مطرح است.

تامپسون و همکاران، بخشش را رهایی از وابستگی منفی به منبعی که علیه شخص ظلم کرده است، تعریف می‌کنند (Thompson LY, et al, 2005).

انرایت و همکاران نیز بخشش را چنین تعریف کرده‌اند: تمایل فرد به کنار گذاشتن رنجش، قضاوت منفی و رفتار بی‌تفاوت در برابر کسی که به‌ناحق ما را آزار می‌دهد و هم‌زمان، پرورش ویژگی‌هایی مثل‌ شفقت، سخاوت و حتی عشق به اوست(Enright RD, Freedman S, Rique J 1998).

ازنظر مک کالو، بخشش انگیزه‌ای اجتماعی است که از طریق کاهش میل به اجتناب از فرد متخلف و آسیب رساندن به او یا انتقام‌جویی از آن فرد و افزایش تمایل به رفتار مثبت در مواجهه همان فرد ابراز می‌شود. درنهایت، تعریف‌های دقیق‌تر بخشش، شامل دو جنبه فقدان عاطفه منفی و وجود عاطفه مثبت در ارتباط با مجرم است. بخشش، همچنین شامل ابراز نوع‌دوستی و پاسخ اخلاقی از سوی قربانی است که می‌خواهد با نیکی بر بی‌عدالتی غلبه کند. در بخشش، تغییری اجتماعی در افکار، احساسات و رفتار قربانی درباره فرد خاطی اتفاق می‌افتد. بخشش واقعی مستلزم شفقت، خیرخواهی و عشق به کسی است که خطایی در حق فرد مرتکب شده است؛ همراه با چشم‌پوشی از حق انتقام، رنجش و بی‌تفاوتی.

بدیهی است که بخشش، به‌عنوان یک مکانیسم ترمیم احتمالی برای تعارضاتی که در روابط رخ می‌دهد مهم است. مطالعات نشان داده‌اند که بخشش با کاهش اضطراب، افسردگی و اختلالات روانی عمده مرتبط است. بخشش موجب رها شدن از احساسات منفی، مانند رنجش، تلخی، نفرت، خصومت، خشم باقی‌مانده و ترس می‌گردد و فضا را برای احساسات مثبت، مانند آرامش، شادی و همدلی هموار می‌کند. همچنین، بخشش از طریق بهبود خلق و خوی مثبت و روابط بین فردی، به سلامت جسمی و روانی منجر می‌شود. بخشش می‌تواند به تسکین استرس‌های مزمن بین فردی که باعث بار ناخواسته می‌شود، کمک کند و این مسئله به بهبود به‌زیستی منجر شود. مطالعه  توسن و همکاران نیز نشان داد که افزایش بخشش با کاهش استرس همراه بود. همچنین، بخشش با کاهش مصرف مواد، عزت‌نفس بالاتر و رضایت بیشتر از زندگی و نرخ مرگ‌ومیر کمتر همراه است. همچنین، بخشش با کاهش فشارخون و کاهش خطر حمله قلبی، بهبود خواب، و عملکرد تحصیلی بهتر مرتبط است. مطالعات نشان داده‌اند که در میان بیماران مبتلا به بیماری لاعلاج، بخشش به آن‌ها کمک می‌کند تا با شرایط خود سازگار شوند. در مطالعه‌ای دیگر بر 81 زن تحت درمان مبتلا به سرطان سینه، نشان داد که بخشش خود و معنویت می‌تواند به‌طور منفی اختلال خلقی و به‌طور مثبت کیفیت زندگی را پیش‌بینی کند (Lijo, 2018).

عفو و بخشش در متون دینی، به‌عنوان یکی از صفات اخلاقی نیکو مورد توجه و تأکید قرار گرفته است که در ادامه به برخی آیات و روایات ناظر به این موضوع اشاره می‌شود:

آیه 199 سوره مبارک اعراف پیامبر اکرم(ص) را به عفو و گذشت توصیه می‌کند؛ خذ الْعفْو و أْمرْ بالْعرْف و أعْرضْ عن الْجاهلین؛ عفو و گذشت را پیشه کن، و به کار پسندیده فرمان ده، و از نادانان روى بگردان.

 آیه 40 سوره مبارک شوری نیز ضمن بیان اینکه وقتی کسی ستمی بر فرد روا داشت، می تواند (با متوسل شدن به حاکمیت و نظام قضایی) تلافی کند، به عفو و گذشت سفارش می‌کند تا مشمول اجر الهی گردد؛ و جزاء سیّئةٍ سیّئةٌ مثْلها فمنْ عفا و أصْلح فأجْره على اللّه إنّه لا یحبّ الظّالمین؛ کیفر بدى، مجازاتى است همانند آن؛ و هر کس عفو و اصلاح کند، پاداش او با خداست؛ خداوند ظالمان را دوست ندارد.

حضرت علی (ع) فرمود: «العفو تاج المکارم (آمدی. 1410 ق: 36)؛ گذشت، اوج بزرگواری‌هاست».

رسول اکرم (ص) فرمود: «إذا کان یوْم الْقیامة نادى منادٍ منْ کان أجْره على اللّه فلْیدْخل الْجنّة فیقال منْ ذا الّذی أجْره على اللّه فیقال الْعافون عن النّاس (مجلسی. 1403 ق: 64/266)؛ هنگامى که قیامت می‌شود، آوازدهنده‌‏اى ندا دهد: آن‌کس که مزدش با خداست برخیزد و به بهشت رود. گفته مى‌‏شود: چه کسى مزدش با خداست؟ مى‌‏گوید: گذشت‌کنندگان از مردم».

رسول اکرم (ص)فرمود: «من کثر عفوه مدّ فى عمره (مجلسی. 1403 ق: ‏72/359)؛ هرکس پرگذشت باشد، عمرش طولانى شود».

پیامبر اکرم (ص) فرمود: «تعافوا یسقط الضّغائن بینکم (پاینده. 1382: 385)‏؛ از یکدیگر گذشت کنید تا کینه‌های میان شما از بین برود».

امام على (ع) فرمود: «جاز بالْحسنة و تجاوزْ عن السّیّئة ما لمْ یکنْ ثلْماً فی الدّین أوْ وهْناً فی سلْطان الْإسْلام (لیثی واسطی. 1376: 223)؛ (بدى یا خوبى را) به نیکى پاداش ده و از بدى درگذر، به‌شرط آنکه به دین لطمه‌‏اى نزند یا در قدرت اسلام ضعفى پدید نیاورد».

امام على(ع) فرمود: «علیْک بمداراة النّاس و إکْرام الْعلماء و الصّفْح عنْ زلّات الْإخْوان فقدْ أدّبک سیّد الْأوّلین و الْآخرین بقوْله ص: اعْف عمّنْ ظلمک و صلْ منْ قطعک و أعْط منْ حرمک (مجلسی: 1403 ق، 75/71)‏؛ تو را سفارش می‌کنم به مداراى با مردم و احترام به علما و گذشت از لغزش برادران (دینى)؛ چراکه سرور اولین و آخرین، تو را چنین ادب آموخته و فرموده است: گذشت کن از کسى که به تو ظلم کرده، رابطه برقرار کن با کسى که با تو قطع رابطه کرده و عطا کن به کسى که از تو دریغ کرده است.»

منابع

-              مجلسى، محمدباقر بن محمدتقی‏ (1403 ق‏). بحار الأنوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

-              لیثى واسطى، على بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ (للیثی). قم: دار الحدیث‏، 1376 ش‏.

-              ‏تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد (1410 ق). غررالحکم و درر الکلم. قم: دار الک تاب الإسلامی.

-              پاینده، ابوالقاسم (1382). نهج الفصاحة (مجموعه کلمات قصار حضرت رسول(ص) . تهران: دنیاى دانش.

-              Enright RD, Freedman S, Rique J (1998) The psychology of interpersonal forgiveness. In: R.D. Enright & J. North (Eds.), Exploring forgiveness. University of Wisconsin Press, Madison, WI.

-              Lijo, K. J. (2018). Forgiveness: Definitions, perspectives, contexts and correlates. Journal of Psychology & Psychotherapy, 8(3), 342.

-              McCullough, M. E., Pargament, K. I., & Thoresen, C. (2000). The psychology of forgiveness: History, conceptual issues, and overview. In M. E. McCullough, K. Pargament, & C. E. Thoresen (Eds.), Forgiveness: Theory, research, and practice (pp. 1–14). New York, NY: Guildford.

-              Thompson LY, Snyder CR, Hoffman L, Michael ST, Rasmussen HN, et al. (2005) Dispositional forgiveness of self, thers, and situations. J Pers 73: 313-360.

-              Worthington, Jr. E. L. (2006). Forgiveness and reconciliation: Theory and application (pp. 170–171). New York, NY: Routledge.

نویسندگان

محمود شکوهی تبار

                گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.

نورا کمالیون       

        دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور آران و بیدگل، اصفهان، ایران